1 (93)

186 Proza podróżniczo-przygodowa

Ze stereotypowym schematem podróży Polaków po obcych krajach zerwali w swych powieściach Marian L. Bielicki oraz Maciej Kuczyński.

Pierwszy w książce Lacho z rodu Ha (1959) — podobnie jak Szklarski w Tomku na tropach Yeti.— ukazał życie mieszkańców Tybetu, drugi w utworach: Alarm pod Andami (1961) i Białe palmy (1963) — skutki kataklizmu żywiołowego w Chile i rewolucyjne przemiany na Kubie. Obaj autorzy pokazali obcą cywilizację widzianą oczyma młodych bohaterów — mieszkańców opisywanych krajów. W miejsce zaś częstych jeszcze we współczesnej prozie podróżniczej historycznych treści przygodowych wprowadzili obserwacje i realia z życia współczesnego. „W polskich powieściach współczesnych o szerokim świecie spotykamy zdumiewająco mało Polaków *— zauważa Halina Skrobiszewska. —Jeszcze rzadziej trafia się w nich młodociany polski podróżnik. Zniknęli całkowicie ucieknierzy, liczą się więc, jak widać, pisarze z prawdopodobieństwem sytuacji. Swoją wiedzę o świecie czy doświadczenia z podróży wykorzystują, by możliwie najwierniej i najpełniej ukazać to wszystko, co w losach ludzkich, mimo odmiennego zwyczaju i scenerii jest oodobne, co sprzyja wzajemnemu zrozumieniu i zbliżeniu. Choć więc polscy pisarze są autorami powieści o Kubie czy Tybecie — nie młodzi Polacy oglądający kraj jako cudzoziemcy, lecz młodzi mieszkańcy tamtych krain będą bohaterami ich powieści, sami, można rzec, przemówią.”¹

Posługując się wybranymi przykładami, scharakteryzowaliśmy nurt prozy podróżniczo-przygodowej, w którym doszło do głosu zafascynowanie współczesnością. Dominują w nim utwory oparte na strukturze literackiej reportażu i pamiętnika, rzadziej zaś na typowej konwencji tradycyjnej powieści podróżniczej. Coraz częściej w tym nurcie beletrystyki peregrynującego po obcych kontynentach Polaka zastępuje młody autochton — mieszkaniec opisywanego kraju, który staje się uczestnikiem przygodowych zdarzeń fabularnych, a nierzadko i narratorem.

Prezentowane przez wielu twórców wędrówki polskich i obcych bohaterów, ściśle powiązane z przeżywanymi przez nich przygodami, na tle warunków życia mieszkańców różnych krajów i kontynentów w scenerii historycznej i współczesnej, nie wyczerpują całego bogactwa tematycznego współczesnej prozy podróżniczo-przygodowej. Obca przyroda, egzotyczne obyczaje, kultura materialna i duchowa innych narodów, ich egzystencja w rozmaitych warunkach społeczno-politycznych w czasach odległych i współczesnych i usytuowane w tych realiach perypetie przygodowe postaci literackich

44. E. Banaszczyk: Między niebem a ziemią. Ilustr.: M. Gawryś

dominują wprawdzie w tym gatunku prozy, ale nie stanowią jedynego tła zdarzeń literackich. W omawianej tu odmianie prozy pojawi się bowiem także współczesna rzeczywistość polska i to nie tylko w utworach krajoznawczych, lecz również w tekstach literackich o tematyce marynistycznej, sportowej i lotniczej.

Tematykę marynistyczną podejmie m.in. Stanisław Biskupski w powieści: Ślady na dnie (1965), sportową — Cezary Chlebowski w utworach: Smak śniegu (1962) i Gazda z Diabelnej (1967); lotniczą — Eugeniusz Banaszczyk w opowiadaniach: Między niebem a ziemią (1964). Wymienione tu utwory — bliskie prozie obyczajowej — eksponują nowy typ przygody, opartej nie na egzotycznej podróży, lecz na emocjonujących warunkach pracy i życia marynarzy, nurków, sportowców i lotników. Urok krajowych wędrówek i zagranicznych peregrynacji, obcą egzotykę zastąpi w nich romantyka codziennej egzystencji, wymagającej także — podobnie jak niebezpieczne wyprawy — odwagi, męstwa, uporu, silnej woli i hartu ducha.

Przytoczone tu przykłady wskazują, że wątki przygodowe, zrośnięte w sposób trwały z prozą podróżniczą, występują także w innych odmianach beletrystyki „młodzieżowej”, a mianowicie w prozie obyczajowej, historycznej, fantastycznonaukowej. Szczególne i niemal uprzywilejowane miejsce przypadnie im w prozie sensacyjno-kryminalnej. Cechą charakterystyczną literatury dla dzieci i młodzieży ostatnich lat jest więc upowszechnianie konwencji przygodowej. Przygoda preferowana w tym typie literatury — z uwagi na potrzeby psychiczne młodego wieku — została upowszechniona

i

1

Ibidem, s. 354.