250,251

250

Teorie literatury XX włj t*i

TERMINOLOGIA SZKOŁY TAKTIlnKlU

■ znaczenie - proces przekodnw iiim (przekładu) co najmniej dwóch i i strukturalnych (planu wyrażania I |iIm nu treści).

Lotman był jednakże od początku przekonany, że sfera treści utworu literackiego ma również charakter systemowy, podobnie jak używane w systemie znaki są do niego przypisywane.

Podejmując się wprowadzenia do sys-Łotman - tematyki znaczeń literackich, badacz zTartu chętnie odwoływał się do trmitfl Hjetmslev J₀gjj zaproponowanej przez językoznawcę Louisa Hjemsleva, który z kolei stąpił terminologię de Saussureowską (znaczące i znaczone) odpowicdntdfl mą wyrażania i formą treści w języku. Zainspirowany myślą Hjemsleva I <iii|l Struktura znaku określił każdy znak i każdy tekst jako złożony z planu wyrażania 1 pi wg Łotmana: _{n u} treści. Systemowość planu wyrażania była oczywista i wielokrol rtlfl ^P*^a j¹ planTreśa opisywana przez lingwistów. Lotman twierdził jednak, że również plan tiriM charakter systemowy, ponieważ treści znaków mogą być pomyślane jcdynlł powiązane określonymi relacjami łańcuchy strukturalne. Przekonywał wlętl

istota żadnego z elementów szeregu treściowego nie może być ukazana ttf za relacjami z innymi elementami. Fakt, który nie może być z niczym JM równany i nie należy do żadnej klasy, nie może stać się treścią języka⁴', I

W dookreślaniu natury znaczenia bardzo istotną rolę odgrywało p< ijyop Kod du. Według Łotmana, kod jest systemem reguł wyznaczających zasady w] i kombinacji elementów danego systemu semiotycznego, po to by utworzyć! sekwencje znakowe - teksty. Stanowi on więc inwentarz możliwych i lriill danego systemu, zawierając przy tym także reguły ich selekcji i łączenia (M guły odczytywania tekstów. Znaczenie może więc powstać tylko w tych vV| kach, gdy mamy przynajmniej dwa różne łańcuchy strukturalne, które pri ją się w jednym punkcie. Tworzy się ono w wyniku przekodowania (prąd jednego łańcucha na drugi. W koncepcji Łotmana znak artystyczny pojm był więc dynamicznie - nie był po prostu jednością signifiant i signifii, juk wj cepcji de Saussure’a, ale przecinaniem się i transformacją dwóch ciągńyj malnego i treściowego. Ponadto znaczenie mogło powstawać co najmniejs sposoby - poprzez przekodowanie zarówno wewnętrzne (w granicach Jfl i tego samego systemu semiotycznego), jak i zewnętrzne (oznaczające ■ systemu).Typowym przykładem przekodowania wewnętrznego był dla fafl system matematyczny (gdzie na przykład w wyrażeniu a = b + c treścią a |olfl Przekodowanie nie b + c i by ją określić, nie musimy się odwoływać do niczego spoza ledk

wewnętrzne/ temu). W wypadku przekodowania zewnętrznego (kioici'" > > 111 > itM przekodowanie , . ,    .    .    ,    ,    .    ,    .    j

zewnętrzne przykładem jest system języka naturalnego), aby powstało znaczenie, H

zbliżyć do siebie dwa łańcuchy strukturalne różnego typu - ciągi dźwięki

powiadają tu wszak klasom rzeczy, zjawisk, pojęć itp. Przekodowania n gn ^

" Ibidem, h. są.

251

I Ni t..........

By »połykać również w systemach bardziej skomplikowanych - we wtór-Mli m i. li modelujących typu artystycznego.

■|iln| |< te rozróżnienia do opisywania specyfiki systemów literackich, ^■Bt tuj dowal nowe języki opisu tradycyjnych pojęć - na przykład forma-^Mr/nolitcrackich. Zestawienie systemów o dominacji przekodowań we !>• li i zewnętrznych pozwalało na przykład na porównanie najogólniej-m«. lwi iści „systemu romantycznego” i „systemu realistycznego”. Zdaniem kodowanie wewnętrzne”, a więc

■ir hmnanentno-relacyjne - było szczególnie wyraźnie widoczne ■Mlruiuch semiotycznych, które pretendują do powszechności, zmo-......    > 'światopoglądu i systematyzacji całej danej człowie-

jtwiittości⁴*.

yUm takiego systemu okazywał się dla niego właśnie romantyzm. Na Hpr/.mia pojęcie „geniusz” dało się tu sprecyzować tylko poprzez ba Igjl i' go pojęcia do innych pojęć systemu. Pojęcie „geniusza” mieściło ■tul. i opozycji wyznaczonych przez opozycję podstawową: geniusz ^Kjliitwala się rozpisać na kolejne opozycje cząstkowe: wielkość - ni »tll Bić •• pospolitość, duchowość — materialność, bunt — pokora itp.). ittj/ii my tworzyć kolejne opozycje (na przykład geniusz- lud, twór-HMMlć itp.) dopowiadał Lotman - to one również będą się mie-■jy nunantycznym. Z kolei reahzm był dla niego przykładem sys-i .......lituje przekodowanie zewnętrzne - na pierwszy plan wysu

ną pytanie o stosunek znaczenia w danym systemie do znaczenia

.......w systemie realistycznym pojawia się na przykład pro-

¹ i" I tawionc w utworze, jest zgodne z rzeczywistością? pi/. m , pi/ekonywal badacz, już sama taka operacja wymaga I ow (rzeczywistości kreowanej) do świata rzeczywi-■Ifil renliu j)¹ Były to pozornie tylko teoretyczne rozważania I ml' >vs, ale używając języka semiotyki, Lotman próbo-itim i. d/iee coś więcej - zestawiając na przykład ze sobą dwa *w monolitycznego romantycznego i otwartego na inne sys-ili I\« /Iiep.o, starał się także zwrócić uwagę na wszelkie |)    lenn’ ideologiczne, dokonujące interpretacji jedynie

^■itty h m iille określonych granicach - a więc pragnął powie ^■Pth¹1 on istotnego o radzieckim systemie politycznym i je ilu

Ideologie systemy 1 tyczne

Romenl) jako pr/) systemu minując¹ przekod mach wi wngtrzn

Realizrr przyktn mu / pr waniarr wngtrzi

Krytyk mu (io

ftli

1

tą lal. m upilnuje Jeszcze bani/,lej skomplikowane np. wiclosyste tyllsiyesni’ oparte na zmianach rejestrów znaczeniowych - zob. przy-i# I oiiiiiini w Slruklurr.r Irkitu tir/y\/y(zntgo, of> < r/., w. 5«>—6a,