304,305

Ta ze swej natury subiektywna dziedzina wypowiedzi predestyno wana jest szczególnie do podejmowania pewnych kręgów spraw. Nit można mówić o nich po prostu jako o tematach, są bowiem czymś wię cej: wyrazem życia wewnętrznego człowieka (może się orto ujawniać w podejmowaniu różnorakich tematów) i jednocześnie sposobem ksztal towania pewnych wzorców przeżywania. Zastanówmy się nad czterema najczęściej z liryką wiązanymi typami przeżyć.

A. Liryka miłosna

Liryka niejako wyspecjalizowała się w wyrażaniu uczuć miłosnych: przekazuje je tak na początku swego istnienia, jak i w czasach nam współczesnych. Trudno jednakże mówić o liryce miłosnej, której istnienie rozciąga się na wiele wieków, jako o jednolitej całości. Każda epoka w literaturze wytwarza swój własny model poezji erotycznej, w którym odbija się charakterystyczny dla danego okresu sposób odczuwania. Każdy z nich kształtuje inny wzorzec przeżywania w zakresie liryki miłosnej. Świadczy o tym rozwój tego typu twórczości w literaturze polskiej od Kochanów skiego do Jasnorzewskiej-Pawlikowskiej.

Na przekształcenia liryki miłosnej oddziaływa wiele bardzo rozmaitych przyczyn: od poglądów filozoficznych dominujących w danej epoce po konwencje obyczajowe właściwe środowisku, z którego kulturą związany jest autor. Duch filozoficzny epoki odbił się wyraźnie np. na erotykach z epoki romantyzmu; wyrażanie uczuć miłosnych, najczęściej nieszczęśliwych na skutek niepomyślnego splotu okoliczności, było jedną z form buntu przeciw światu. Zależność liryki miłosnej od kultury śro dowiska demonstruje w sposób niezwykle wyrazisty twórczość Andrzeja Morsztyna. Wiersze tego poety wyrastają z atmosfery życia dworskiego, z którym był on ściśle związany, i odzwierciedlają ówczesną kulturę obyczajową: niejeden utwór Morsztyna utrzymany jest jakby w formie uryw ka wytwornej konwersacji, stanowi często swego rodzaju komplement dla adresatki. Podobnie silną zależność uczuć wyrażanych w liryce miłosnej od kultury środowiska dostrzegamy w ludowych pieśniach miłosnych.

Każda z epok historycznoliterackich tworzy charakterystyczną dla siebie postać liryki miłosnej. Oto erotyk z czasów sentymentalizmu:

Cóż to ci, serce? niestety!

Chloe jest piękna i miła...

Wztok pełen lubej podniety Na innie rzuciła.

Może podchlebne mej doli

Były z jej oczu tc strzały;

Ja wyznać nawet, żc boli.

Nie byłem śmiały.

Gdy moję tkliwość taiłem,

Głębiej mi w serce zaciekła.

Odejść z tą raną myśliłem;

„Zaczekaj!” rzekła.

(F. D. Kniażnin O Cbloi)

Wyrażany przez poetów sentymentalnych tok przeżywania współistnieje często ze stylizacją sielankową, tzw. kostium pasterski odgrywa dużą rolę w jego przedstawieniu. Przeżywanie to jest jakby miękkie, delikatne, bezkonfliktowe, pozbawione akcentów dramatycznych, w przeciwieństwie do spotykanego w poezji romantycznej, na którą tak silnie oddziałał Werther Goethego. Najczęściej wyrażanie w niej uczuć silnych, tragicznych, zawiedzionych było formą buntu przeciw światu, formą jego negacji.

Doskonałym przykładem tego, jak kreowanie nowego typu bohatera wpływa na odmienność w ujmowaniu przeżyć miłosnych, jest poezja skamandrytów. Poeci należący do tej grupy po raz pierwszy wprowadzili do liryki bohatera człowieka ulicy. Zmienił się więc język, którym wyrażano uczucia miłosne, zmieniły się towarzyszące im realia obycza-(twe:

„Pani ma bardzo ładne czerwone usta,

Ale zdaje mi się, że są troszeczkę pomalowane.

Co za dziw ? Wiadomo, że kobieta — to istota pusta...

Puchu marny, jak mówi poeta... To przecież znane.

Ale, proszę pani, czy to przeszkadza prawdziwej miłości?

Pani pozwoli, żc ją do domu odprowadzę...

Co? Pani nic zawiera na ulicy znajomości ?

Nic rozumiem... Ja przecież pani nie zawadzę...”

(J. Tuwim Collocptium niedzielne na ulicy, w. 1—8)

Do elementów historycznie zmiennych w liryce miłosnej należy znana nam już norma intymności. Norma owa zależy od wielu elementów sytuacji historycznoliterackiej. Jej działanie szczególnie silnie przejawia się właśnie w zakresie liryki miłosnej, tutaj bowiem amplituda wahań w ujmowaniu życia erotycznego człowieka jest szczególnie duża. Pewni poeci

20 — Zntys teorii literatury

r

305