316,317

316

Teorie literatury XX 4

Krytyka opozycji i hierarchii w systemach teoretycznych

Idea gry języka

powyżej istotnej roli, jaką odegrała filozofia Jacques’a Derridy dla krytyki strukturalizmu. Niemal powszechnie uznaje się dzisiaj, że to właśnie Der-ridowska „rozbiórka” fundamentów zachodniej metafizyki (jako głównej narracji ugruntowującej zarówno myśl nowoczesną, jak i strukturalizm) oraz przeprowadzone przez filozofa dekon-strukcyjne lektury najważniejszych tekstów de Saussure’a i Levi-Straussa dały intelektualne podłoże całemu ruchowi poststrukturalistycznemu. Bez wątpienia to właśnie z inspiracji Derridy badacze amerykańscy i francuscy skupili się (zwłaszcza w pierwszej fazie nurtu) na krytyce pojęciowych fundamentów myśli strukturalno-semiotycz-nej — w szczególności: opozycji, a zarazem hierarchii uprzywilejowujących pierwsze człony: systemu językowego i mowy, znaczonego i znaczącego, syn-chronii i diachronii itp. Podważyli również niektóre z jej głównych idei -przede wszystkim koncepcje struktury, znaku, opozycji binarnej, spójności, ca-łościowości itp. Z kolei inne poglądy przyjęli w zradykalizowanej formie - na przykład de Saussureowską tezę o nie-współmiemości znaku i znaczenia czy o „języku jako systemie różnic, bez terminów pozytywnych” - po to by, opierając się na nich, skonstruować nową wizję języka i literatury. Taką, w której ideę struktury zastąpi idea gry języka”, scalanie ustąpi różnicowaniu, systemo-wość - jednostkowości, ciągłość — przy-

^J! Obecna już w Strukturze, znaku i grze w dyskursie nauk humanistycznych oraz w Ogramato/ogii. Używając kategorii „gry", Dcrrida odwoływał się do koncepcji „późnego" Wittgcnstcina (z Dociekań filozoficznych).

m dekonstrukcja - sposób czytiuilt ( tów filozoficznych (a następnie rówfjl terackich) zapoczątkowany pt/r/ In fa francuskiego Jacques’a Derrldę w ’ 1966. Sam termin miał w prana li I dy wiele znaczeń, zmieniających »lę w lejnych etapach rozwoju jego pngl# Jednak w pierwszej fazie (mnlol ■ do roku 1974, kiedy to Dcrrida iw kował książkę pod tytułem (Hal) i(l strukcja przybrała charakter ,,'ithtt/ ny” (według określenia filozofa) Ifl czy była specyficznym rodzajem U („rozbiórki”) metafizycznych ImM cji (systemów) pojęciowych, pi akty nej w toku lektury kanonicznyi h 1# reprezenmjących tę tradycję (f|C kład Platona, Rousseau, Kantu,a■ Saussurc’a i Levi-Straussa). I)i lm|( cyjny tryb lektury został zasygnulli przez filozofa już w tekście ptul t Struktura, znak i gra w dysk unii K manistycznych z 1966 roku.guHH go on najogólniej „czytaniem łli w pewien sposób". Tutaj równi*' dopodobnic po raz pierwszy tgJT da samego terminu w formie lto( nikowej (de-construire). Dckmi* czytanie tekstów Rousseau, do ti i Lćvi-Straussa zademoilstrow dopiero w późniejszej o rok k« tytułem O gramato/ogii. Sum Ul konstrukcja” został stworzony | ridę w nawiązaniu do dwóch | deggerowskich: „destrukcja" (/ i „demontaż" {Ahhau), zwią/un; cach niemieckiego filozofii U»vt tyką metafizyki obecności I fi dekonstruowanie tekstów juko 1 strategia lektury było na pne |i trudno zrozumiałe - lilozol bu szukiwał kłopotliwe (nu pt/tkl strzygalnc) miejscu w trkltui h nych po to, by dzięki temu |« "I tafizycznc systemy pojęciowe, teksty miały reprezentować bpi gi poświęcili również Denlilu towości projektu koncrpliiahlcgll i jego wykonaniu (rotoi yc/hego li|H rucyjnego), śledząi zwlun/i »u m#nw

Iillltlni .ilr/m

317

ii („napisanego”) tekstu z je-■llliuilłrhtowaną intencją zde-li>l przynależnością do tradycji Wszelkiego rodzaju pęk-Jkilllumiki jach pojęciowych da-jlWiiu dzięki bardzo uważnym Bpati iw uznawał filozof (za se-I ytlią, a także za symptoma-|h» In ,niską i Freudowską) za StHiWii/.nych procesów dcstruk W iim i ill/yki obecności. Wbrew ■ Opiniom, dekonstrukcja jed-iml/ilu do „zniszczenia”tekstu 5 i>no Derridzie), lecz do łjłWiuii.i stojącego za nim sys-Mli / lingo. Wczesna postać de-111 alrglczncj” stała się dzięki JMtalywna dla pierwszej („kryły |uiM>tiukturalizmu.

padkowości, tożsamość i podobieństwo - inności i różnicy, a potrzeba porządku i „teoretycznego bezpieczeństwa” - potrzebie przygodności i ryzyku.

Zarówno myśl filozoficzna Derri-dy, jak i praktykowane przez filozofa lektury tekstów filozoficznych i literackich nie tylko zmieniły zasadniczo sposoby czytania w Stanach Zjednoczonych (owocując jedną z najprężniejszych w dziejach amerykańskiego literaturoznawstwa szkół krytycznych¹''), lecz również przyniosły ze sobą zupełnie inne spojrzenie na kwestię literatury.

nlionę tekstu

Jo*/1 u iv na wspomnianej konferencji w Baltimore bardzo już „post-n ” lekst Barthesa pod tytułem Ecrtre: verbe intransitif⁴⁵ (Pisać: Wi bodni) nie wywarł na słuchaczach takiego wrażenia jak referat jll |o właśnie Barthes został uznany za głównego krytyka strukturami Ir I ii<i .ni iroznawstwa i to jego dokonania okrzyknięto reprezenta-

nn|l......... i wvi.i/im ic ilustrującymi senspoststrukturalistycznej prze-

liii i.muze‘\ Bez wątpienia też myśl Barthesa nadała główny nrtikiiii .i li stycznej krytyce założeń tradycyjnej teorii literatury.

ivi.ii un> uwagę na bardzo wyraźną przemianę w poglądach dali' się dostrzec pomiędzy dwoma tekstami: uznawanym za jesz-jiiu , 11111 1111.111 -1 \. /n\" II \t(pcm do analizy strukturalnej opowia-D*VM o cztery lata książką pod tytułem S/Z - odbieraną już jako l. lub m ii /ej: szkoła amerykańskiej krytyki rekonstrukcyjnej, głównie: Jhm|'Ii luli Mili i i Kubara Johnson, początkowo także: Gcoffrey Hart-

inlil Ul......i

WN*i«|'i iM ni znajduje się we wspomnianym tomie materiałów konferencyjnych u n    i, li ni •ni,/ thf Sarnin ofMun, francuska wersja w: U. Barthes, /./ brutt

Itnui* mtii/iirs IV, 1’aris 1984.

ftkat..... . tym w tekście l\»ntfilzy striiktiiralizmem i poshtruktiiralizmrni /<t;,ypn

„Kuch Literacki" aoot, z. 4.

<1 tekst ten uku/al się właśnie we wyu>11 u 11.111 vi 11 już mamleśi ic 11.111 at<il< 1

Niepr/echi mość plsnr

Barthes -1 ny krytyk ■ turalizmu

Ot) Wstępu

analny tli l ralnttl opo* doS/?