356,357

A. Nowela

Początki gatunku nowelistycznego przypadają jeszcze na czasy antyczne. Najstarszym ze znanych zbiorów nowelistyki greckiej były Opowieści mileckie Arystydesa z Miletu (II—I w. przed naszą erą). Nowela pojawia się zatem w okresie, kiedy podstawowym gatunkiem epickim jest epos, przedstawiający świat ludzki w ścisłej zależności od woli bogów. Dla eposu charakterystyczna jest — oparta na wierzeniach mitologicznych — motywacja fantastyczna (baśniowa). Nowela natomiast przynosi motywację zdecydowanie realistyczną. Jej rodowód przedpiśmienny to ustne opowiadania o jakichś niezwykłych i niecodziennych wydarzeniach, tłumaczonych jednak przyczynami najzwyklejszymi, dostępnymi codziennemu doświadczeniu odbiorców. Ów realistyczny charakter motywacji sprawia, że nowela tworzy w epoce antycznej drugi — obok eposu — i odmienny od niego nurt literatury epickiej. Ośrodkiem zainteresowania narratora staje się tu człowiek i jego sprawy, zarówno tc codzienne, zwyczajne, jak i niezwykłe; ingerencja bogów, tak eharakterystyczna dla eposu, w noweli znika niemal całkowicie. Należy jednak pamiętać, że epoka antyczna przynosi zaledwie początki tego gatunku literackiego, i to początki ilościowo bardzo skromne.

Rozkwit noweli obserwujemy dopiero w czasach późniejszych: w średniowieczu oraz w epoce odrodzenia. Rozwój form nowelistycznych wiąże się ściśle ze środowiskiem mieszczańskim. Któż jak nie kupcy wędrujący po szerokim świecie, przeżywający różnorodne przygody w egzotycznych krajach, mógł opowiadać niezwykłe i ciekawe historie, budzące żywe zainteresowanie odbiorców? W tym właśnie kręgu społecznym kształtuje się pewien typ opowieści o niecodziennych, nierzadko sensacyjnych zdarzeniach, opowieści początkowo ustnej, rozwijanej wobec określonego audytorium, z czasem krystalizującej się w odrębny gatunek literacki. Takie jest główne pozaliterackie źródło nowożytnej noweli.

Źródła literackie oprócz wspomnianej już noweli antycznej stanowią: popularna w średniowieczu nowelistyka Bliskiego i Dalekiego Wschodu, typowa dla owych czasów literatura hagiograficzna (żywoty świętych) oraz kroniki. Oczywiście narracja nowelistyczna przetwarzała czerpane z nich elementy w bardzo swoisty sposób. Zapiski kronikarskie były materiałem autentycznym, opowiadały o wydarzeniach rzeczywistych, i nią ly zatem wartość dokumentu; również żywoty świętych — w prze-k< •naniu opowiadaczy — opierały się na wydarzeniach autentycznych. Natomiast w noweli zarówno autentyczne, jak i te pseudoautentyc2ne elementy przeobrażają się w fikcję literacką. Dla narratora przestaje hyć ważny autentyzm opowiadanych zdarzeń i bohaterów, na plan pierwszy wysuwa się zagadnienie, w jakim stopniu ci bohaterowie i k(>lejc ich losów mogą przykuć wyobraźnię odbiorcy, zainteresować i zytelnika. Wykorzystuje on zatem co ciekawsze fragmenty kronik, wyodrębnia je w samodzielne całości, nie troszcząc się bynajmniej o ich (l< 'kumentalną wartość. Równie bezceremonialnie poczynano sobie z żywotami świętych, zmieniając dowolnie bohaterów i okoliczności, oraz z opowieściami ewangelicznymi, które dostarczyły noweli bardzo w iele motywów.

We wczesnej fazie rozwoju noweli można zaobserwować występo-wanie licznych motywów obiegowych, wielokrotnie podejmowanych ptzez różnych — najczęściej anonimowych — autorów, którzy różnili się między sobą jedynie sposobem ujęcia i kształtowania materiału podsuwanego przez tradycję. Z czasem pisarze przezwyciężają owe tematyczne schematy, wprowadzając do swoich utworów motywy nowe, nie uświęcone tradycją literacką i już nie czerpane ze znanych opowieści. I )> i noweli wkraczają wtedy postacie ze świata mieszczańskiego, pojawiają się nowe realia oraz nie znane dawniej sytuacje i okoliczności.

Słupem milowym w rozwoju gatunku jest Dekamerou, cykl nowelistyczny Giovanniego Boccaccia, włoskiego pisarza z w. XIV. Zasady k< unpozycyjne noweli wykształcone w utworach Boccaccia są respekto-wme do dnia dzisiejszego. W rozwoju historycznym uległy stosunkowo niewielkim przeobrażeniom.

Jakie są podstawowe cechy gatunku nowelistycznego?

Przede wszystkim nowela jest utworem epickim zwięzłym. Właśd-W< iść ta jest zrozumiała, jeśli się zważy, iż źródłem noweli było opowiadanie ustne. Opowiadanie takie nie może być zbyt długie, ponieważ nie Wogłoby przykuć uwagi słuchacza, trzymać go w napięciu, intrygować l«!go wyobraźni. Należy tu wspomnieć, że tak rozbudowany gatunek epicki, jakim jest powieść, wyrósł wyłącznie ze źródeł pisanych. Nowela na początku była utworem do słuchania, powieść od razu stanowiła ul wór przeznaczony do lektury.

/. rodowodem noweli wiąże się także dalsza jej właściwość — jedni iwątkowość. Aby osiągnąć konieczną zwięzłość, autor noweli —

357