358 359

Atlasy geograficzne

Atlas nie jest jednak prostą sumą różnorodnych map geograficznych, nie jest mechanicznym ich połączeniem. Zamyka on w sobie jednolity system map organicznie ze sobą związanych i wzajemnie dopełniających się, system uwarunkowany przeznaczeniem atlasu i właściwościami jego użytkowania (K.A. Saliszczew 2003).

W porównaniu z mapą pojedynczą, jedno- łub wieloarkuszową, zbiory map określane mianem atlasów tworzą pod względem funkcjonalnym nową jakość tylko wtedy; gdy charakterystyka terytorium jest wzbogacana ilościowo dzięla tzw. przybliżeniom siadowym obszaru (np. mapy ogólnogeograliczne: Europy 1:20 000 000, Polski 1:1 000 000, Mazowsza 1-300 000... itd ), lub jakościowo, przez stosowną sekwencję map tematycznych (np. mapy Mazowsza: ogólnogeograficzna, gospodarcza, ludnościowa, geologiczna, klimatyczna). Atlas geograficzny to system następujących po sobie map (prezentacji kartograficznych), które tworzą całościowy - w sensie kompletności treści, i wewnętrznie jednolity - w sensie metodycznym, oraz zgodny z przeznaczeniem model przestrzeni geograficznej. Jest to system wyższego rzędu. Tb przeciwstawia atlas innym zbiorom: mapom seryjnym, wieloarkuszowym, seriom wydawniczym lub zbiorom sztucznym, składającym się z map o różnej treści i umieszczanych w przypadkowej kolejności. Ten system jest wzbogacany ostatnio także środkami niekartograficznymi: tekstami, rysunkami, zdjęciami, skorowidzami nazw itp.

11.1. KLASYFIKACJE ATLASÓW

Atlasy geograficzne klasyfikuje się według wielu kryteriów, z których do nąjważnigszych należą: - zasięg terytorialny,

-treść,

-przeznaczenie.

Ze względu na zasięg rozróżniamy atlasy świata oraz atlasy regionalne obejmujące regiony polityczno-administracyjne, fizyczne, gospodarcze itp. Wśród atlasów regionalnych wyróżnia się z kolei atlasy państw, województw, miast itp., a także atlasy w rozmaity sposób wydzielanych regionów - kontynentów, subkontynentów, oceanów, mórz, różnego rzędu jednostek fizycznogpograficznych i gospodarczych.

Ze względu na treść rozróżniamy dwie zasadnicze grupy: atlasy ogólnogeograflczne (map ogólnogeograficznych) i atlasy tematyczne. Atlasy tematyczne dzieli się na fizycznogeograficzne i społeczno-gospodarcze, a wewnątrz grup następuje dalsze rozróżnienie, zgodne z podziałem nauk geograficznych. Wydziela się także grupę tzw. atlasów kompleksowych, stanowiących rezultat badań geografii regionalnej. Atlasy te wszechstronnie charakteryzują terytorium w zakresie typowym dla danej dyscypliny geograficznej. W zależności od zakresu tematycznego wydziela się wśród nich atlasy kompleksowe ogólne, kompleksowe działowe (np. fizycznogeograficzne),

kompleksowe gałęziowe (np. klimatyczne) i kompleksowe wąskogałęzlowe (np. opadów atmosferycznych). Specjalnym rodzajem atlasu kompleksowego ogólnego jest tzw. atlas narodowy, czyli kartograficzna monografia państwa, dąjąca wszechstronny geograficzny obraz warunków przyrodniczych i rozwoju społeczeństwa w określonym przekroju czasowym.

Na podstawie trzeciego kryterium - przeznaczenia - rozróżnia się atlasy dla szerokiego kręgu odbiorców, bez wyraźnego adresata - atlasy ogólnoinformacyjne - oraz atlasy dla ściśle określonych grup użytkowników - specjalistyczne i zawodowe. W drugiej grupie najliczniejsze są atlasy szkolne, które w obecnej formie nie są skrótami czy uproszczeniami dużych atlasów, lecz stanowią samodzielne opracowania dostosowane do wymogów nauczania zakresem treści i metodykąjej przedstawiania. Do specjalistycznych zalicza się także atlasy planistyczne, turystyczne, komunikacyjne, wojskowe itp.

11.2. HISTORYCZNY ROZWÓJ ATLASÓW GEOGRAFICZNYCH

Pierwsze znane zbiory map nie zawsze w pełni odpowiadały współczesnej definicji atlasu. Do najwcześniejszych zalicza się tzw. atlasy portolanowe, np. XIV-wieczny zbiór kompasowych map żeglarskich Genueńczyka Pietra Vesconte, stanowiące pierwowzór XVI - wiecznych, już drukowanych, atlasów morskich. Sporządzane do celów praktycznych, wolne od wpływów teologicznych, były zbiorami mniej lub bardziej przypadkowo dobranych map żeglarskich. W dzisiejszym rozumieniu bliższe są tzw. atlasom sztucznym Po poznaniu przez Europejczyków w drugiej połowie XV w Geografii Ptolemeusza (opracowanej już w II w.) nastąpił okres jej tłumaczeń i przeróbek. Tłumaczono jednocześnie towarzyszące jej mapy — prototyp atlasu ogólnogeograficznego. Pod wpływem odkrycia Nowego Świata (Ameryki) nastąpił gwałtowny przewrót myśli geograficznej. Wielkie odkrycia geograficzne wieków XV-XVIJ lawinowo wzbogacały wiedzę o świecie. W XVI w. atlas Ptolemeusza stopniowo wypierały nowe atlasy ogólnogeograficzne. Ten okres zapoczątkowały opracowania holenderskie: atlasy Flamandczyka Abrahama Orteliusa (1527—1598)

-    Theatrutn Orbis Terrarum (Obraz kuli ziemskiej), wydawane w Antwerpii od 1570 do 1612 r.. oraz Flandryjczyka Gerharda Krem era (Merkatora) (1512-1594) -Alias sive cosmographicae meditationes tle fabrica mundl et fabricati figura (Atlas, czyli kosmograficzne rozważania budowy i kształtu świata), wydawane w Duisburgu (część I - w 1585 r.. część II - w 15891. całość wraz z częścią III - w 1595 r; w 1628 r

-    X wydanie).

W odróżnieniu od A. Orteliusa. wykorzystującego w swym atlasie posiadane, nawet nie najlepsze gotowe mapy, Merkator wszystkie sporządzał od nowa, dbając o ich systematyczny dobór i jednolitość treści. Krytycznie badał dostępne materiały kartograficzne i opisowe, co sprawiło, że współczesna kartografia uznaje jego dzieło za pierwszy atlas geograficzny respektujący obecne wymagania. Mcrkatorowi zawdzięczamy także termin

359