374,375

cech. Fabuła rozwijała się tu od sytuacji cło sytuacji, bohater uczestniczy! w nich, nie zmieniając się przy tym zupełnie; w zakończeniu zdarzeń powieściowych był taki sam jak i na ich początku. Tymczasem powieść nowsza, dziewiętnastowieczna, od Balzaca i Stendhala począwszy, przynosi dynamiczną konstrukcję bohatera. Rozwój fabuły staje się czynnikiem kształtującym sylwetki przedstawionych ludzi. Fabuła przestaje być. jedynie ciągiem pewnych zdarzeń, w których uczestniczy bohater, staje się natomiast historią jego życia, ujmowanego wszechstronnie. Na naszych oczach niejako odbywa się rozwój charakteru bohatera, dostrzegamy wyraźnie zmiany, jakie w jego świadomości, w jego postawie wobec świata wywołują sytuacje i zdarzenia fabuły. Przypomnijmy sobie postać Rastignaca z Balzakowskiego Ojca Goriot i wszystkie przeobrażenia zachodzące w jego charakterze i postawie od momentu przybycia do Paryża aż do końcowych wydarzeń powieści — albo postać Juliana Sorela z powieści Czenrom i czarne Stendhala, ukazaną w konsekwentnym rozwoju, prowadzącym przez różnorodne sytuacje fabularne do ostatecznej katastrofy. Aby móc w ten sposób dokonać prezentacji losów bohatera, pisarz musi oczywiście wprowadzić do utworu bardzo szeroko rozbudowane okoliczności zewnętrzne, które wpływają na taki a nie inny rozwój postaci. Musi także wprowadzić określoną motywację psychologiczną. Na kartach powieści realistycznej pojawia się z rozmachem zarysowane tło społeczne i obyczajowe, pisarze poczynają ukazywać skomplikowane procesy historyczno-społeczne oddziałujące na życie bohaterów, posługują się — nie znanym powieści osiemnastowiecznej — opisem środowiska społecznego i obyczajowego.

Powieść realistyczna ustaliła prymat fabuły, której podstawową funkcją miała być wszechstronna prezentacja życia bohatera. Jest to funkcja poznawcza. Zdarza się jednak, że fabuła spełnia przede wszystkim inną funkcję: wychowawczą. Wysuwa się ona na czoło w tzw. powieści z tezą. Powieściopisarz nie dąży wówczas do wszechstronnego przedstawienia losów bohatera, lecz do tego, by udowodnić poprzez fabułę słuszność czy niesłuszność określonego poglądu, który chce utrwalić czy zwalczyć w świadomości czytelników. Teza ideowo-wychowawcza jest w takim wypadku zasadą konstrukcji fabularnej. Fabuła ma wartość jedynie ilustracyjną, stanowi przykład — pozytywny czy negatywny dla owej tezy. Konsekwencją prymatu tezy wychowawczej jest schematy-czność bohatera i fabuły. Postacie przedstawione w powieściach z tezą są psychologicznie uproszczone, sprowadzone do rysów koniecznych x punktu widzenia głoszonego przez pisarza poglądu. Podobnie fabuła zarysowana jest w sposób uproszczony, składa się z szeregu sytuacji, / których każda pełni rolę jakiegoś przykładu. Związek między sytuacjami polega na tym, że wszystkie one odnoszą się do nadrzędnej tezy. Można więc powiedzieć, że powieść z tezą (uprawiana np. w naszej literaturze tendencyjnej z lat sześćdziesiątych XIX w., a także w literaturze schematycznej z lat 1949 —1954) spycha fabułę do roli czynnika podrzędnego wobec ideologicznych założeń, kompozycję literacką czyni elementem wtórnym wobec „kompozycji” dydaktycznej.

Mówiliśmy wyżej, że powieść realistyczna przyznała pierwszorzędną rolę rozbudowanej fabule. W powieści dwudziestowiecznej ta zasada została podważona przez szereg kierunków literackich i poetyk. Ograniczanie, a nawet całkowite eliminowanie konstrukcyjnego znaczenia fabułę w powieści dokonuje się zwłaszcza na terenie prozy powieściowej, która wyrosła z inspiracji dwóch wielkich pisarzy w. XX: Prousta i Joyce’a. Punkt ciężkości zdecydowanie przesuwa się tu z fabuły na życie wewnętrzne bohatera. Istotną tego konsekwencją jest ograniczenie narracji tradycyjnego typu na rzecz monologu wewnętrznego jako podstawowej formy prezentacji bohatera.

Również na innych drogach uległ przekształceniom kanon powieściowy realizmu, m.in. w twórczości T. Manna, zwłaszcza w Czarodziejskiej córze i Doktorze Faustusie, gdzie przed fabułę wysuwa się analiza przeżyć wewnętrznych i myśli bohatera, jak też elementy traktatu filozoficznego, rozważania moralne, dyskusje światopoglądowe itd.

Jeszcze inny typ przekształcenia daje się zaobserwować w tym kręgu literatury powieściowej, w którym najwybitniejszym twórcą był branż Kafka (Proces, Zamek). Fabuła wprawdzie zachowuje tu swoje tradycyjne wyznaczniki, takie jak związki przyczynowe czy następstwo chronologiczne zdarzeń, jednakże jej całościowa logika jest zupełnie odmienna niż w prozie realistycznej. Zostaje podporządkowana z jednej strony zasadom konstrukcyjnym wzorowanym na przebiegu sennego marzenia, z charakterystycznymi dla niego motywacjami, zawieszeniem realnego prawdopodobieństwa zdarzeń i nieokreślonością sytuacji, z drugiej zaś — regułom przypowieści, wraz z jej celowym uschematyzowaniem zdarzeń i charakterów postaci, prostotą wątku fabularnego, kształtującego moralistyczne lub filozoficzne uogólnienie.

Radykalny rozrachunek z realistycznym wzorcem powieściowym przeprowadzają przedstawiciele tzw. rntwean roman (N. Sarraute, M. Bu-

375