4p 2

prcsywną (zdolność znaku do oddziaływania na adresata wypowiedzi), poznawczą (zdolność znaku do orzekania — prawdziwego lub fałszywego — o faktach rzeczywistości). Roman Jakobson wyodrębnia oprócz nich trzy dalsze. Znak językowy mianowicie jest ośrodkiem pewnej styczności społecznej i w związku z tym można mówić o jego funkcji kontaktywnej (fatycznej)*. Posługiwanie się znakami jest regulowane przez system norm i konwencji, kod (termin ten coraz częściej występuje w miejsce langue de Saussure’a), który określa strukturę i znaczenie konkretnych przekazów słownych. Fakt, że przekaz taki pozostaje w relacji do swego kodu, że jest cząstkową realizacją zawartych w nim reguł, pozwala wyodrębniać jeszcze jedną funkcję związaną z tym właśnie „nastawieniem” znaku na warunkujący go system — funkcję metajęzykową ^{1 2 3}.

Każdli z tych funkcji (wyliczyliśmy ich dotąd pięć) kieruje wypowiedź na zewnątrz, ustawia ją wobec jakiegoś układu odniesienia. Słowo zostaje zahaczone o coś, co egzystuje w przestrzeni pozasłownej: o rzecz, o przeżycie, o sytuację społeczną. Ale przecież równocześnie słowo staje naprzeciw innych słów — w ramach wypowiedzi. Łączy się z nimi lub je odpycha, zgodnie przylega lub protestuje przeciw sąsiedztwu, próbuje się w jakiś sposób określić wobec słownego kontekstu. Na wielu poziomach: brzmieniowym, semantycznym, gramatycznym, składniowym. Słowo szturmuje kontekst, ale samo jest przez ten kontekst określane, zmuszane do ustępstw i wyrzeczeń. W obrębie wypowiedzi panuje przymus, zasada wzajemnego ograniczania się poszczególnych składników. Pj2<mus,) jest w ogóle podstawą organizacji wypowiedzfS@rgtfTTizacjT nie dającej się całkowicie wyprowadzić z zewnętrznych okoliczności, z których ta wypowiedź wyrasta i które ją uzasadniają. W mniejszym lub większym stopniu, ale zawsze, przekaz językowy przeciwstawia się swoim pozajęzykowym motywacjom. ^Ićh naturalnemu bezładowi przeciwstawia własną koherencję, brakowi relacji — wyrazistość stosunków międzysłownych, nieupo-rządkowaniu — porządek, swobodzie — przymus. Odznacza się pewnym nadmiarem organizacji w stosunku do swych zewnętrznych uwarunkowań i zobowiązań. Nadwyżką ładu, • ładem „ponad potrzebę” porozumienia, który w strukturze samej wypowiedzi neutralizuje jak gdyby brak koordynacji w zewnętrznym „stanie rzeczy". Ów nadmiar organizacji jest równocześnie i zaprzeczeniem — wobec bezładu, i potwierdzeniem — tożsamości aktu językowego.

Oczywiście jego wyrazistość może być rozmaita: pomiędzy pozorną nieobecnością i manifestacyjną pierwszoplanowością rozciągif się całe pole możliwości pośrednich. Jak zresztą we wszystkich dziedzinach tworów kulturowych.^Liturgiczna kodyfikacja aktu religijnego odbiera dialogowi wiernych z istotą nadprzyrodzoną — spontaniczność i bezpośredniość, ale tylko dzięki niej uczucia religijne stają się komunikowalne. Liturgiczny rytuał jest zarówno zobiektywizowanym w znakach „przedłużeniem” przeżyć wiernych, jak też ich częściowym — przezwyciężeniem, w tym mianowicie zakresie, w jakim realizuje zasady własnego, im-manentnego porządku. Bronisław Malinowski, analizując „poetykę” zaklęcia magicznego, wykrył w nim obok ⁴

97

1

Funkcję tę oświetliły zwłaszcza badania etnologów nad

2

językami „prymitywnymi", m. in. badania 8. Malinowskiego iThe Problem oj Meaning in Primitive Languages), który też stworzył odpowiedni dła niej termin Uatic function).

3

Funkcja metajęzykowa wyraziście manifestuje się w wypowiedziach, których przedmiotem są zasady samego kodu, więc np. w takich. Jak podręcznik gramatyki, wyjaśnienia znaczeń używanych słów itp.

4

— Dzieło — J«*yk — Tradycja