50,51

w Polsce, a więc okresu, który stanowi tło wydarzeń w powieści. Na życie Wokulskiego oddziaływa przemożnie proces kształtowania się stosunków kapitalistycznych w Królestwie Kongresowym, w jego losach odzwierciedlają się wyraźnie zasadnicze przeobrażenia społeczne, jakie ów proces ze sobą niesie. Lalka ukazuje wpływ procesqkv historycznych, a także konkretnych wydarzeń na życie bohaterów W ten sposób, że przedstawia te procesy i wydarzenia niejako bezpośrednio, jako tlo dla losów postaci. Mamy więc w utworze rozległy obraz stosunków społecznych, życia ówczesnej Warszawy wraz z jego rozmaitymi osobliwościami obyczajowymi. W ten obraz, zamykający w swoich ramach dość długi okres historyczny, którego początki sięgają Wiosny Ludów, w obraz wielu środowisk społecznych wkomponowane zostają losy bohaterów. Taki sposób ujmowania życia ludzkiego jest w ogóle właściwy dziewiętnastowiecznej powieści realistycznej. Na szeroką skalę wprowadził go do literatury wielki powieściopisarz francuski Balzac.

Konkretność historyczną w przedstawieniu człowieka osiąga literatura jednak nie tylko poprzez ukazanie bezpośredniego oddziaływania procesów dziejowych na jego losy. Również w utworach, których zasadniczym tematem są przeżycia wewnętrzne człowieka, można mówić o historycznej konkretności charakteru ludzkiego, zawsze bowiem przeżycia te wynikają z zetknięcia się świadomości ludzkiej ze światem zewnętrznym, z określonymi zjawiskami rzeczywistości historycznej, niezależnie od tego, czy owymi zjawiskami są konkretne zdarzenia, czy też jakieś poglądy i idee.

W tym sensie wymiar historyczny mają także uczucia ludzkie, znajdujące swój artystyczny wyraz w utworach lirycznych. Pierwiastki historyczne występują nie tylko w obrębie obrazu, który prezentuje zdarzenia i działania bohaterów (np. w powieści czy dramacie), współtworzą także świat przedstawiony, na który składają się przeżycia i wzruszenia człowieka. I to zarówno dlatego, że treści uczuciowe powstają w wyniku jakiegoś określonego stosunku jednostki do środowiska społecznego, które nieustannie ulega przeobrażeniom, jest historycznie zmienne, jak też dlatego, że historycznie zmienny jest również sam sposób przeżywania. Zależy on od rozlicznych konwencji obyczajowych, norm moralnych, kultury uczuciowej, które narzucają jednostce pewien sposób uzewnętrznienia swoich przeżyć. Wystarczy porównać że sobą jakieś dwa liryki erotyczne powstałe w różnych okresach, np. któryś z wierszy Franciszka Karpińskiego z którymś z erotyków Kazimierza Tetmajera, by spostrzec, jak zasadniczo odmienne są sposoby wyrażania uczuć i jak silnie wpływa na nie konkretny splot okoliczności historyczno-społecznych, w których dany utwór został napisany.

Należy jednak pamiętać, że świadomości ludzkiej nie można bez reszty wytłumaczyć warunkami, w których człowiek żyje. Na przykład światopogląd jest niewątpliwie określany przez daną sytuację społeczno-hi-storyczną, tak samo obyczajowość, zapatrywania polityczne, gusty literackie itd., ale istnieją też obszary życia wewnętrznego człowieka, których nie można wyjaśnić wyłącznie przez odwołanie się do uwarunkowań historycznych. Wielowiekowe doświadczenia ludzi, ich obcowanie z naturą, a także życie w zbiorowiskach społecznych wytworzyły i utrwaliły w świadomości człowieka nawyki uczuciowe, postawy, określone reakcje psychiczne — zarówno myślowe, jak i emocjonalne — które stały się dla niego właściwe, w pewnym sensie niezależnie od przemian historycznych. Dotyczy to takich zjawisk życia wewnętrznego, jak żal po śmierci bliskiej osoby, miłość, przyjaźń, tęsknota, zadowolenie z dobrze wykonanej pracy, pewne doznania estetyczne, lęk przed cierpieniem, radość z przeżyć przyjemnych itp. Chodzi tu o rodzaj ustosunkowania się ludzi do świata względnie niezależny od warunków historycznych i znajdujący wytłumaczenie w pewnych trwałych właściwościach natury człowieka, w złożoności jego psychiki i bogactwie życia duchowego.

Ten zakres świadomości ludzkiej znajduje także odzwierciedlenie w literaturze, zwłaszcza w utworach lirycznych, domeną liryki jest bowiem świat wewnętrzny człowieka: nie działania, nie zdarzenia, które zawsze mają wymiar historyczny, lecz przeżycia, wzruszenia, emocje. Utwory poetyckie powstałe nawet w bardzo odległych formacjach spo-łeczno-historycznych zachowują zdolność aktywnego oddziaływania na świadomość ludzi żyjących w późniejszych epokach. Wynika to stąd, że owe utwory apelują do tej sfery wyobraźni i uczuć odbiorców, która podlega w minimalnym stopniu przeobrażeniom w toku rozwoju dziejowego. Gdy czytamy Treny Kochanowskiego czy Hymn o zachodzie słońca Słowackiego, to mimo czasu, który dzieli nas od chwili powstania tych utworów, ich zawartość liryczna okazuje się bardzo bliska naszej wrażliwości, zdolna jest zestroić się z naszym sposobem odczuwania, niezależnie od tego, że nasza świadomość jest przecież nasycona zupełnie innymi treściami historycznymi niż świadomość człowieka w. XVI czy XIX. Istnieją także pewne rodzaje postaw, wartości, problemów i konfliktów o charakterze uniwersalnym, zawsze „aktualne” i „współ-