57

życiowego podopiecznego. Drugi zaś to określony cykl następujących po sobie zmian w opiece, od jej stanu wyjściowego do końcowego, charakteryzujących się stałą tendencją do powiększania jej zakresu i stopnia, adekwatnie do postępującej degradacji samodzielności i sprawności życiowej i powiększającego się uzależniania podopiecznego od jego otoczenia¹.

Jakkolwiek dla teorii opieki niezbędne są oba te tak zdefiniowane pojęcia, to w interesującym nas tu kontekście wychowania przez opiekę, podstawowe znaczenie ma przede wszystkim to pierwsze. Jest tak dlatego, że dotyczy ono zasadniczej i decydującej dla życia jednostkowego i gatunkowego opieki, opieki nad dziećmi i młodzieżą, oraz że w procesie ewolucyjnym zawierają się potencjalnie wielorakie mechanizmy socjalizacyjne. Z tych więc ważkich powodów wypada ten właśnie proces opieki uczynić wyłącznym przedmiotem dalszych rozważań.

8.2. Etapy rozwoju samodzielności, sprawności i niezależności życiowej dzieci i młodzieży — wyznaczniki ewolucyjnego procesu opieki

Dokonana wyżej ogólna charakterystyka tego procesu oraz sformułowana jego definicja wskazują, iż jest on nierozerwalnie związany z rozwojem samodzielności, sprawności i niezależności życiowej podopiecznych. Związek ten polega najogólniej na tym, że po pierwsze, kolejne kroki i etapy w rozwoju jednostki od niemowlęctwa do względnie pełnej dojrzałości (psychofizycznej i społecznej), a w tym przede wszystkim samodzielności i niezależności życiowej, określają obiektywnie odpowiadające im redukcyjno-modyfikacyjne ciągi zmian co do zakresu, stopnia i charakteru sprawowanej opieki, aż do jej stopniowego, zasadniczego zaniku. Po drugie, realizowany odpowiednio do tego rozwoju proces opieki staje się zwrotnie jednym z podstawowych czynników rozwoju i osiągania samodzielności i niezależności życiowej podopiecznego. Na drodze tego rozwoju można wyróżnić zarysowujące się etapy rozważane i ustalane w dużej mierze na gruncie psychologii rozwojowej, chociaż trudno jest tu o zupełną trafność i jednoznaczność ustaleń i ich kryteriów. Licząc się z tymi ograniczeniami, a równocześnie

Według A. Kelma, op. cit., s. 31—32, „proces opiekuńczo-wychowawczy” to „ogół wzajemnych oddziaływań wychowawcy-opiekuna i wychowanka-podopiecznego, odbywający się w ramach określonej formy opieki nad dzieckiem. Na proces opiekuńczo-wychowawczy składa się ciąg czynności następujących po sobie w uzasadnionej kolejności, które służą tak wykonaniu poszczególnych zadań, jak i wyznaczonych celów podjętej wobec dziecka opieki”. Trudno zgodzić się z pierwszym twierdzeniem tej definicji, które jest w dużej mierze sprzeczne z drugim, bowiem „ogół wzajemnych oddziaływań” z jednej strony dalece wykracza poza zakres pojęcia „proces opiekuńczo-wychowawczy”, a z drugiej, nie ma w ogóle cech konstytutywnych tego pojęcia. Równocześnie budzi wątpliwości treść znaczeniowa drugiego twierdzenia. Czy można w pełnej zgodzie z pojęciem „proces..:” przyjąć, iż składa się nań ciąg czynności „służących wykonywaniu poszczególnych zadań i celów opieki nad dzieckiem”?