652 653

i ok. 200 lądowych). Są bezkręgowcami przystosowanymi do życia w różnych środowiskach, w wodzie i na lądzie, ale w morzach występuje najwięcej gatunków. Największe bogactwo brzuchonogów jest cechą płytkich, ciepłych mórz podzwrotnikowych. W pobliżu biegunów temperatura wód obniża się, w powiązaniu z obniżaniem się temperatury maleje stopniowo liczba gatunków. Niemniej brzuchonogi występują we wszystkich szerokościach geograficznych, we wszystkich środowiskach i we wszystkich głębokościach wód. W wodach ogromna większość jest bentoniczna, związana z jakością podłoża. Najliczniej występują na dnach skalistych, a niewiele gatunków żyje na dnach mułistych i piaszczystych. Morza o słabym zasoleniu mają faunę brzuchonogów ubogą. Niewielka część brzuchonogów jest pelagiczna, nieliczne gatunki są osiadłe.

Spośród wód słodkich jeziora, stawy oraz małe zbiorniki wodne z obfitą roślinnością mają faunę brzuchonogów bogatszą niż wody płynące. Z chemicznych właściwości wód szczególne znaczenie dla brzuchonogów mają wody zasobne w wapń, pierwiastek wchodzący w skład ich szkieletu zewnętrznego.

Na lądach występuje większe zróżnicowanie gatunkowe niż w wodach słodkich. Wilgotność i temperatura to dwa czynniki, które w życiu brzuchonogów na lądzie odgrywają szczególną rolę. Ważne znaczenie ma także skład podłoża, tereny o podłożu wapiennym są szczególnie zasobne w gatunki brzuchonogów. Przy tych zależnościach brzuchonogi wykazują na lądach dużą plastyczność, występują zarówno w strefach zimnych, jak i gorących, wilgotnych i suchych. W górach żyją do wysokości 5 000 m n.p.m, a niektóre formy zdołały skolonizować stepy i półpustynie, gdzie wychodzą z kryjówek w poszukiwaniu pokarmu tylko nocą, gdy spadnie rosa. W okresie suszy, w stanie odrętwienia, mogą przetrwać kilka lat.

Gatunków pasożytniczych jest wśród brzuchonogów stosunkowo niewiele, częstsze są ektopasożyty (parzydełkowców, szkarłupni i ryb), rzadsze endopa-sożyty (strzykw). Wiele gatunków jest komensalami różnych bezkręgowców; jamy płaszczowe brzuchonogów zamieszkują różne drobne bezkręgowce. Brzuchonogi współżyją w symbiozie z wiciowcami, które występują w ich gruczołach trzustkowo-wątrobowych i ułatwiają trawienie błonnika. Niektóre brzuchonogi przodoskrzelne mają w naskórku płaszcza symbiotyczne zielone glony.

Brzuchonogi żyją różnie długo. Większość gatunków osiąga dojrzałość płciową w ciągu roku i po okresie rozrodu ginie. Duże formy morskie i lądowe żyją od kilku do kilkunastu lat, np. ślimak winniczek żyje do 5 lat.

W przyrodzie brzuchonogi odgrywają ogromną rolę, zwłaszcza, że wiele gatunków występuje w bardzo liczebnych populacjach, szczególnie dotyczy to gatunków morskich. Są roślinożerne, mięsożerne i wszystkożeme. Same są pokarmem dla wielu zwierząt, bezkręgowców i kręgowców. Są przenosi-cielami wielu pasożytów, pierwotniaków, tasiemców, nicieni, a szczególnie przywr.

W gospodarce człowieka brzuchonogi odgrywały i nadal odgrywają ogromną rolę. Wiele gatunków jest jadalnych. Muszle niektórych brzuchonogów są

używane do wapnowania gleby. Niektóre gatunki lądowe są szkodnikami roślin uprawnych.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA Budowa zewnętrzna

Rozmiary ciała brzuchonogów wahają się bardzo szerokich granicach. Niektóre formy są tak małe, że długość ich ciała nie przekracza ł mm. dotyczy to szczególnie gatunków jaskiniowych. Inne dochodzą do 60 cm długości (głownie morskie), a jeden z gatunków, będący pasożytem strzykw, osiąga 130 cm.

Ryc. 241. Brzuchonogi. A — hipotetyczny prabrzuchonóg z jamą płaszczową umieszczoną z tyłu worka trzewiowego i parzystym gruczołem trzustkowo-wątrobowym, B — brzuchonóg przodo-skrzelny, z workiem trzewiowym częściowo skręconym, C — brzuchonóg przódoskrzelny, z workiem trzewiowym w pełni skręconym, D — brzuchonóg lyłoskrzeiny; k — skrzcle, n — nef-rydiopor, o — otwór odbytowy, s — skrzek, t — gruczoł trzustkowo-wątrobowy

Pierwotne brzuchonogi, na co wskazują najstarsze formy kopalne, były dwubocznie symetryczne, wydłużone w osi brzuszno-grzbietowej. miały ciało zbudowane z głowy, worka trzewiowego okrytego muszlą i nogi, a wszystkie te trzy części były u nich wyraźnie odgraniczone. Jamę płaszczową miały zlokalizowaną z tyłu ciała, przedsionki serca, metanefrydia i skrzela miały parzyste, były pierwotnie tyłoskrzelne (ryc. 241 A). Stopniowo w ewolucji budowa dwubocznie symetryczna podlegała przemianom w wyniku dwóch procesów: spiralnego zwinięcia worka trzewiowego w jednej płaszczyźnie, zgodnie z długą osią ciała (do przodu, albo do tyłu), które nie powodowało jeszcze zaniku dwubocznej symetrii, a następnie spiralnego zwinięcia oraz skręcenia (torsji, ryc. 241B, C) worka trzewiowego w prawo lub w lewo (bardzo rzadko).

653