743

przedmiot specjalnej umowy międzynarodowej, zwanej Protokołem Montrealskim (19X7 r.). Jej następstwem jest między innymi fakt. że coraz więcej rozpylaczy aerozolowych me zawiera freonów, na co wskazuje napis na ich opakowaniu: „ozonc friendly".

23.6. Fotosensybilizacja. Tlen singletowy

Marian Kucharski

U podstaw zjawiska faiounsybilizacji (fotouczulania) leży zjawisko przekazywania energii wzbudzenia elektronowego z cząsteczki donora na cząsteczkę akceptora (patrz rozdz. 23.4). Możemy wyróżnić dwa rodza)e fotouczulanych reakcji chemicznych. W pierwszym rodzaju reakcji energia wzbudzenia uczulac/a U może być wykorzystana do aktywacji substralu AH. to znaczy jest on akceptorem energii wzbudzenia:

hv+ U ♦ AH -♦ U^# ♦ AH -► U ♦ AH* AH* -* Produkt (23.13)

W drugim rodzaju reakcji energia wzbudzenia uczulacza U_d może być zużyta do aktywacji cząsteczki tlenu. Taki uczulacz nazywany jest fotodynamicznym (U_d):

(23.14)

(23.15)

h v ♦ v₄ ♦ o, -♦ u; ♦ o₂ l)₄ ♦ OJ

AH ♦ O? —* A_oł (A_w - produkt fotoutleniania)

Ze wzorów (23.13). (23.14) i (23.15) widzimy, że uczulacz. zarówno zwykły" (U), jak i fotodynamiczny (U_d). nie bierze udziału w reakcji fotochemicznej, spełnia rolę ..anteny** wychwytującej fotony o określonej energii i przekazującej uzyskaną energię innej cząsteczce, która dzięki temu ulega chemicznym zmianom. Zatem w kategoriach chemicznych uczulacz jest katalizatorem.

We wszystkich reakcjach fotochemicznych światło (w szerszym znaczeniu terminu - także promieniowanie UV) jest substratem

Fotouczulacze to duża grupa związków chemicznych, zawierająca ponad 500 cząsteczek. Należą do nich niektóre antybiotyki (chJoromycetyna. tetracykliny), niektóre leki psychotropowe (na przykład fenotiazyna). witaminy, sulfonamidy, barwniki tiazynowe. oksazynowe, ksanlenowc. akrydynowc. psolareny. karoteny i cytochromy.

W żywych organizmach, na które działa promieniowanie nadfioletowa lub światło. „zwykle” fotouczulacze odgrywają stosunkowo niewielką rolę. natomiast duże znaczenie mają fotouczulacze dynamiczne, których rola sprowadza się do generowania tlenu singletowego.

Tlen singletowy

Wyjątkowość cząsteczki tlenu polega na tym. że jej stan podstawowy jest stanem lii piętowym ('Oj); ma ona wówczas dwa mesparowane elektrony na orbitalach molekularnych u* (ryc. 23.9). Reaktywność cząsteczki tlenu w tym stanic jest

743