94,95

Teorie literatury XX wln|

Przedmiot artystyczny I przedmiot estetyczny

Schematyczna budowa dzieła literackiego

lo literackie jako „przedmiot artystycz-ny”jest w swojej istocie (twór wielowarstwowy, uporządkowany fazowo, zbudowany z quasi-sądów, posiadający jakości estetycznie doniosłe), oraz o to, co zawsze musi zostać spełnione w jego poznawaniu jako „przedmiotu estetycznego” (uchwytywanie znaków i brzmień, rozumienie znaczeń słów i sensów zdań, konkretyzowanie przedmiotów przedstawionych i aktualizacja wyglądów, wiązanie warstw w całości i uchwytywanie idei). Poznawanie różni się więc od interpretacji, tak jak każde jednostkowe dzieło poddane interpretacji od jego apriorycznej idei odsłaniającej się w badaniu fenomenologicznym. Dwudziel-ność ta wynika ze schematycznej budowy dzieła literackiego, które zawiera w sobie - jako przedmiot artystyczny istniejący intersubiektywnie - pewną strukturę idealną, obecną we wszystkich utworach oraz - jako przedmiot estetyczny dany w jednostkowym doświadczeniu - wielość rozmaitych konkretyzacji, dopełniających jego schematyczną budowę. Każdy czytelnik na swój sposób spełnia scenariusz odbioru wpisany w dzieło (Ingarden nazywa to konkretyzacją), natomiast analiza sposobu jego poznawania dotyczy wszystkich możliwych konkretyzacji, niezależnych od realnych okoliczności czytania. W wypadku pojedynczej konkretyzacji, która wykracza poza przedmiotową intersu-biektywność dzieła, chodzi o „oddanie dziełu sprawiedliwości”, czyli o „dostosowanie się do wychodzących z dzieła sugestii i dyrektyw”. Ostatecznym kryterium prawomocności odczytania pozostaje samo dzieło, którego zarówna idealna struktura, jak i konkretny sens wymuszają na czytelniku odpowiednie proce dury poznawcze. „Zdarza się niezmiernie rzadko - pisze Ingarden - żeby dwie, przez różnych czytelników utworzone konkretyzacje tego samego dzieła były cal kowicic jednakowe we wszystkich rysach, które są decydujące dla ukonstytuowa

■ gt//M/-sąDY, „niby-sądy”-w teorii Rfl mana Ingardena rodzaj zdań, typowy dla dzieła literackiego, które nie orzekaj;| ni ■ czego wprost o rzeczywistości, lecz tulą nawiają osobną rzeczywistość fikejonal ną. Nie będąc sądami logicznymi, iiifj podpadają pod kryteria prawdy i lal»/t|, j Koncepcja ta wywodzi się z dawnej kun-cepcji języka poetyckiego,który-jak pisał w XVI wieku Philip Sidney w Obronit poezji o poecie - nigdy nie kłamie, albowiem nigdy niczego nie twierdzi. Niezależną wobec Ingardena teorię pseudo• j -statements ogłosił w 1926 roku w książę! Science and Poetry I.A. Richards.

■ WARSTWOWY CHARAKTER DZIEŁA LITERACKIEGO - według Romana lngar dena, każde dzieło literackie składa się z czterech warstw: 1. brzmień słownych i tworów brzmieniowych wyższego rzędu; 2. jednostek znaczeniowych (słów i zdań); 3. uschematyzowanych wyglądów, dzięki którym pojawiają się przedmioty przedstawione; 4. przedmiotów przedstawionych, wyznaczonych prze sensy zdań. Warstwowość dzieła literackiego dopełniona jest przez jego fazo* wość, czyli następstwo części. Te dwa wymiary tworzą istotę dzieła literackiego.

■ SCHEMATYCZNOŚĆ - podstaWOWtt strukturalna właściwość każdego dzieła sztuki. W dziele sztuki pewne jego cechy (miejsca niedookreślenia, wyglądy usche-matyzowane) są prezentowane schcma tycznie i domagają się aktualizacji (do-określenia) przez odbiorcę w procesie konkretyzacji.

95

Konkretyzacja - w teorii Ingardena y|n'lnianie przez indywidualnego czy-Inik.i schematycznej struktury dzieła liftu. Kiego podczas aktu lektury. Odróżnić schematycznego dzieła sztuki ja-i przedmiotu artystycznego od dzieła lul i juko przedmiotu estetycznego da-tai' w konkretyzacji jest fundamentem humcnologicznej teorii literatury In-Htlcmi i Isera.

ni

I rnomenologia

nia się wartości estetycznej”⁵⁴. Ingardena nie interesowała interpretacja dzieła literackiego, lecz to, co ją w ogóle umożliwia, zarówno na płaszczyźnie ontolo-gicznej (jak zbudowane jest dzieło literackie?), jak epistemologicznej (jak poznajemy dzieło literackie?). Nie dostrzegał też w gruncie rzeczy kulturowego uwikłania dzieła literackiego i jego lektury. Z tego głównie powodu jego badania utraciły atrakcyjność w momen-jf w którym badania nad czystymi fenomenami i apriorycznym poznaniem zo-\ zdystansowane przez badania nad kulturowymi i egzystencjalnym konteksta-Jłtci.ltury. Dziś Ingarden nie pojawia się w antologiach pod nazwą Literary Win, choć dostrzega się jego pionierskość wobec wszystkich teorii zorientowali. i czytelnika. Pamiętajmy jednak: Ingardena jednostkowość aktu lektury in-owala mniej od tego, czym jest czytanie jako takie.

fObrażnia i cogito

Bug C iastona Bachelarda, fenomenologia to dociekanie, jak obraz poetycki pond w świadomości twórcy^5S. Jeśli fenomenologia jest badaniem fenomenów, Mego, co pojawia się bezpośrednio w polu świadomości, to tak definiowany obili m i ycki jest fenomenem par excellence. Dla Bachelarda „wyobrażająca świado-iitr/ymujc swój przedmiot (ten właśnie obraz, który sobie wyobraża) w ab-■|i« | bezpośredniości”⁵⁶. Dlatego fenomenologia Bachelardowska to fenomenu ni >i azu poetyckiego, stworzonego przez czystą, pozbawioną jakiegokolwiek MPWcjm i czy historycznego zakotwiczenia wyobraźnię⁵⁷. Fenomenologia wy-H to próba rozumienia „obrazu poetyckiego, gdy obraz ów wyłania się w świa-tdi i juko bezpośredni wytwór serca, duszy, jestestwa ludzkiego”^5s. W tym sen-

D. M u lu lurd, Poetyka marzenia (1960), tłum. L. Brogowski, Gdańsk 1998, s. 8. mirm, ,

■tli licl.ud pisze wyraźnie: „Gdy wkraczamy w świat wyobraźni, przeszłość kulturowa nie Bil onirzenia"- Fenomenologia obrazu poetyckiego (195 7), [w:] idem, Wyobraźnia poetycka. HWr/>h'n, wybór H. Chudak, tłum. H. Chudak, A. Tatarkiewicz, przedni. J. Błoński, War-19,-S.S. 359'

* iąidftn, i. |6i. Dla Bachelarda kluczowa zdaje się - romantyczna w swej istocie - opozy-■d si ri a (uczucia) i rozumu (poznania) oraz - pochodna wobec niej - opozycja języka ma-|»i ula 1 języku potocznego. „Dziwny obraz - pisze w książce Woda i marzenia (1942) - jedli puli /yrny nań trzeźwym okiem rozumu. Obraz niezwykle bliski naszemu sercu,jeśli tylko iiniloiny zwracać się po wiedzę do naszych snów”- G. Bachclard, Wyobraźnia poetycka, Wjtit, *. 146. I w innym miejscu tej samej książki: .Jeśli darzymy rzeczywistość namięt-lyfyiti in nicieni, to nic cl/.ięki poznaniu tej rzeczywistości”- ibidem, s. 167.

Gaston

Bachelard

Fenomenoloj obrazu poety kiego