96,97

96

Cztery wloty obrazu poetyckiego

lomenologia

marzenia

irgea Poulet

ic unonotogla

Ir hl wy

Teorie literatury XX wieku

sie zdanie Bachelarda: „poeta mówi u progu bytu”⁵⁹, należy rozumieć tak, że w s/e roko pojętej fenomenologicznej koncepcji literatury dzieło literackie jest miejscem ujawniania sensu świata w momencie narodzin, kiedy nic jeszcze nie zostało obui ■■ czone znaczeniem (tak właśnie Husserl opisywał zasadę redukcji ejdetycznej, zu« wieszającej naturalny stosunek do świata⁶⁰), kiedy nie wiadomo jeszcze, czym na« prawdę jest i kim jest ten, kto marzy, a z pewnością nieistotna jest jego sp<>łeczim i historyczna pozycja. Obraz poetycki, zanurzony w czterech podstawowych /y«j wiolach (ziemi, ogniu, wodzie, powietrzu⁶'), prowadzi nas nie tylko do źródeł śwlafl domości, ale także do „źródeł jaźni mówiącej”⁶¹.Tak jak Husserl dowodził, że scim świata jest funkcją świadomości, tak i Bachelard utrzymywał, że „świat jest taki, j.i-kim go sobie wymarzę”⁶³. Marzenie odgrywa więc rolę podwójną: powołuje do i-.l* nienia podmiot marzący (cogito marzyciela), ale także „zespala byt wokół swego marzyciela”⁶⁴. Czytanie literatury, wedle Bachelarda, jest więc „badaniem mar/.ąt rj wyobraźni w akcie marzenia”⁶⁵, co oznacza, że literaturze przyznaje się mtaj rolę ujawniania marzenia,czy szerzej: ujawniania świata poprzez obraz,czyli przedmiot wyobraźni. Dlatego w ostatecznym rozrachunku literatura „stanowi akt wynurz, ąi nia się wyobraźni”⁶⁶.

Tym właśnie tropem podąży myśl jednego z najwybitniejszych przedstawicieli Szkoły Genewskiej, Georgesa Pouleta. Za Bachelardem będzie on Utrzymywał, że źródłem literatury jest akt wyobraźni twórcy, do którego trzeba dotrzeć w akcie lektury i z którym ostatecznie trzeba się utożsamić. Dla Pouleta fenu* menologia świadomości krytycznej polega na absolutnym „prymacie świadoma} ści subiektywnej”, która odpoznaje w sobie twórczą świadomość pisarza, ,,/ni* zumieć dzieło literackie - pisze Poulet - to pozwolić bytowi, który je napisał, objawić się dla nas w nas”⁶⁷. Dlatego w programowym eseju Fenomenologia lektury opublikowanym w pierwszym numerze wpływowego czasopisma „New Lito .1 ry History”⁶⁸ (1969), Poulet rozpoczyna swój wywód od zdefiniowania dzieła II* ^1,1 Zob. G. Bachelard, Fenomenologia obrazu poetyckiego, op. cit., s. 360.

Tak też definiował redukcję ejdetyczną Merleau-Ponty: „redukcja ejdetyczną jest postano wieniem, aby przed jakimkolwiek powrotem do nas samych pozwolić ukazać się światu ta kim, jakim jest” - M. Merleau-Ponty, Fenomenologia percepcji, op. cit., s. 13.

Bachelard mówi w tym wypadku o wyobraźni materialnej, poprzez obrazy zmysłowe /ul korzenionej w żywiołach. Tak jak wyobraźnia zanurzona jest w świecie żywiołów, tak lite* ratura zanurzona jest w wyobraźni, z czego wynika, że i literatura jest podporządkowani żywiołom.

** Zob. G. Bachelard, Fenomenologia obrazu poetyckiego, op. cit., s. 365.

" Zob. ulem, Wyobraźnia poetycka, op. cit., s. 398.

‘^ł Zob. idem, Poetyka marzenia, op. cit., s. 174.

*' L. Brogowski, Gaston Bachelard:fenomenologia (marzenia poetyckiego) czy poezja (marziftegt fenomenologa), [w:] G. Bachelard, Poetyka marzenia, op. cit., s. 258.

“ G. Bachelard, Powietrze i marzenia (1943), [w:] idem, Wyo/miżniapoetycka, op. cit., u. a 1 \.

⁶⁷ G. Poulet, Fenomenologia Iwiadomo/ci krytycznej, tłum. J. Kaczorowski, [w:) „Archiwum tlu maczcó Z teorii literatury i metodologii badań literackich”, Lublin 1980, s. 24.

*’ Wejdzie on później w skład książki Pouleta, La conscienct critic/ue, Parls 1971; wyil, poi G. Poulet, Fenomenologia. ., op. cif.

I '•nomcnologia

97

Utożsamienie świadomości czytelnika ze świadomością autora

■Mi kiego, które tym różni się od innych przedmiotów (maszyny do szycia lub Thiy), że czytelnik spotyka w nim świadomość autora⁶⁹. Stopniowo, w trakcie ■hu v, bariera między czytelnikiem i autorem upada i w efekcie wnikliwego czy-■llin dochodzi do komunii duchowej między dwoma podmiotami, opartej na ■wkonalej identyfikacji czytelnika z autorem. W akcie czytania świadomość kry-T| I świadomość krytykowanego podmiotu stanowią jedność: utożsamienie, wr przypomina „utożsamienie religijne”⁷⁰. Poulet nie traktuje jednak autor-bgu podmiotu biograficznie, lecz redukuje go (podobnie dzieje się po stronie ■trlnika) do czystej świadomości wpisanej w tekst, i dlatego krytyka literacka Lim mc tyczne zdublowanie aktu myśli”⁷'. Polega ono na powtórzeniu w swo-ł#vvi.ulotności świadomości - czy szerzej - cogito pisarza, co - trzeba przyznać w wypadku pisarzy największych jest dość sporym wyzwaniem.

Szkoła

Genewska

Hmdiz$ samego tekstu, literackich figur podmiotowej wyobraźni, stała się podbił metody opracowanej, w ślad za Pouletem, przez tak zwaną Szkołę Genew-* której jednym z największych osiągnięć jest książka Jean-Pierre Richarda, W wyobraźni Mallarmego⁷¹. Książka ta jest dogodnym przykładem ilustracji |D»ly stosowanej przez - jak przyjęło się nazywać tę szkołę - krytykę tema-bii| Spróbujmy tę metodę opisać, posługując się Wstępem do Świata wyobraź-h li/tarmćgo⁷³.

Metoda tematyczna w krytyce

■Jjeilnolicić świat przez książkę”⁷⁴, odnaleźć „pod najróżniejszymi osłonami” JVtą tożsamość”⁷⁵, dotrzeć do „istoty sensu”⁷⁶: tak najlapidarniej można okre-Ttojckt krytyki tematycznej. Chodzi tu przede wszystkim o tożsamość same-Ifclrlu, odnajdywaną w obsesyjnie powtarzanych tematach i obrazach, ale tak-i | ii zcdc wszystkim - tożsamość świadomości, wyobrażenia, marzenia, wra-IflMny.lowcgo itp., słowem: autorskiego przeżycia, stanowiącego „mentalną ■Wewnętrzną” dzieła⁷⁷, którą krytyk musi „odtworzyć w sobie”⁷⁸.

^Hbędą rozumieć dzido literackie pragmatyści, dla których pod względem wywoły-■M ikulków w święcie zajmowanym przez człowieka nie różni się ono niczym od in-

I.....zęd/i. Tę instrumentalną koncepcję literatury niektórzy pragmatyści wywodzą

■|Mpi ii 1 leideggera wyłożonych w Sein unit Zeń, gdzie ludzkie istnienie definuje się jnw używane przez człowieka narzędzia (przez ich poręczność, Zuhandenheń), ■ftlil|i|< e mu na oswojenie świata.

■rulet, Im consciencecritiguc, op. cit., s. 67.

WLSwuhtinwu’ uebie ; świadomość innego, tłum. J. Kaczorowski, [w:] „Archiwum tłuma-■ aii literatury i metodologii badań literackich”, op. cit., s. 38.

U*. Hi‘ liard, t.Unwers imaginaire de Militarna¹, Paris 1961.

¹ > i(p do itudium „Świat wyobraźni Mallarmigo", tłum. W. Błońska, [w:] Współczesna Hf bndiii) literackich za granice/. Antologia, oprać. H. M arkicwicz, t. 1: Metody stylistyki li-H|tklel Kierunki egocentryczne, Kraków 1976.

Wddrui, «

md*"¹¹¹

Bbw... 41).

Bil*' 4°V Blkm, 1.411