CCF20111229009

eznej dziecka. U niemowląt i małych dzieci wzrastających w środowisku zakładowym (np. w domach małego dziecka) istotną przyczyną opóźnień w rozwoju jest również brak możliwości nawiązywania bliskich stosunków uczuciowych z osobą dorosłą, która przebywając z nimi stale byłaby zdolna zastąpić matkę. Skutki deprywacji sensorycznej i społecznej w wieku niemowlęcym i we wczesnym dzieciństwie omówimy szerzej w rozdziale V, przy okazji charakterystyki środowiska instytucjonalnego.

Pojęcia przyspieszenia, czyli akceleracji rozwoju używamy w kilku znaczeniach. Może ono oznaczać: 1) szybsze tempo rozwoju dziecka w porównaniu z tempem rozwoju jego rówieśników — w jakiejś jednej lub kilku płaszczyznach aktywności psychicznej; 2) przyspieszenie rozwoju indywidualnego pod wpływem specjalnych stymulacji; 3) tendencję do osiągania przez pokolenia późniejsze wyższych wskaźników rozwoju niż te, które charakteryzowały pokolenia wcześniejsze. Na tym miejscu będzie nas interesować przede wszystkim znaczenie drugie i trzecie, ponieważ pierwsze z wymienionych znaczeń jest głównie nośnikiem różnic indywidualnych między dziećmi, o których była już mowa poprzednio.

W znaczeniu drugim przyspieszenie rozwoju dziecka dokonuje się dzięki oddziaływaniom wychowawczym, a ściślej mówiąc dzięki zamierzonej i zaplanowanej działalności wychowawczej nauczycieli i rodziców, ujętej lub nie w określone ramy instytucjonalne. Dobitnych przykładów przyspieszania rozwoju umysłowego dzieci dostarczają efekty zajęć wyrównawczych prowadzonych w grupach, których uczestnicy przejawiali początkowo pewne trudności w sferze aktywności poznawczej — wskutek niedoboru bodźców rozwojowych w niesprzyjającym środowisku czy też wskutek długotrwałej choroby lub pewnych defektów nautry organicznej. Otóż pod wpływem ćwiczeń stymulujących czynności umysłowe następuje wyraźne podwyższenie ilorazu inteligencji dzieci: np. S. Słyszowa (1977) stwierdziła przeciętny wzrost I.I. w takiej sytuacji stymulującej z poziomu pogranicza normy (80) do poziomu normy intelektualnej (92). Zadziwiające są też stymulujące efekty zmiany środowiska zakładowego na środowisko rodzinne, na przykład w wyniku adopcji łub umieszczenia małego dziecka, którego rozwój przebiegał w zwolnionym tempie, w tak zwanym rodzinnym domu dziecka. W tym przypadku idzie już nie tylko o rozwój psychomotoryczny, lecz w szczególności o przyspieszony pod wpływem bezpośrednich kontaktów z nowymi rodzicami proces socjalizacji i rozwój uczuciowy.

Akceleracja w sensie zjawiska generacyjnego została opisana najpierw przez antropologów i określona mianem trendu sekularnego. Zauważono przy porównaniu rozmaitych wskaźników rozwoju somatycznego charakterystyczną progresywną tendencję przemian. Odnosiła się ona zarówno do przyspieszania procesów rozrostu, na przykład wysokości ciała, jak i do innych zjawisk związanych z różnicowaniem się i dojrzewaniem organizmu (np. procesy kostnienia, wyrzynąnia się zębów, pierwsza menstruacja)¹. Akceleracja rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży zaznaczała się mocno przez ostatnie stulecie, zwłaszcza tam, gdzie następowała wyraźna poprawa warunków życia, która mogła powodować jakby pełniejsze aktywizowanie możliwości rozwojowych gatunku ludzkiego. Pojawiające się obecnie, pod koniec stulecia, zagrożenia ekologiczne nie pozwalają jednak w sposób zbyt optymistyczny prognozo-

1

Zajmują się tym problemem przede wszystkim antropologowie. F- jr. J.M. Tanner, Rozwój w okresiepokwitania (1963); N. Woiański, Rozwój biologiczny człowieka (1982).