DSC02289

d) Inne wskaźniki. W badaniach pedagogicznych nie zawsze można posługiwać się jednym „czystym” wskaźnikiem. Niekiedy zachodzi potrzeba wykorzystania w badaniach innych wskaźników. Zależy to od rodzaju podjętej problematyki badawczej, przedmiotu badań jak i złożoności i umiejętności doboru wskaźników. Wiele istotnych zjawisk i procesów w badaniach pedagogicznych to zjawiska wielopłaszczyznowe, wymagające tworzenia wskaźników złożonych. Ż tych względów niekiedy zachodzi potrzeba jednoczesnego wykorzystania wszystkich trzech uprzednio scharakteryzowanych wskaźników lub ich kombinacJDWskaźniki te można podzielić na:

1.    Wskaźniki definicyjno-empiryczne;

2.    Wskaźniki inferencyjno-definicyjne;

3.    Wskaźniki empiryczno-inferencyjne;

4.    Wskaźniki empiryczno-definicyjno-inferencyjne.

Wskaźniki definicyjno-empiryczne. Wskaźnikiem zjawiska np. „wysoki poziom konsumpcji” może być posiadanie przez badaną osobę luksusowej willi. Jednak fakt posiadania willi nie wyczerpuje oczywiście całej treści pojęcia „wysoki poziomu konsumpcji”, gdyż na poziom ten składać się może wiele innych cech, takich jak np. posiadanie luksusowego samochodu czy mebli, wystawny tryb życia, coroczny wyjazd na wczasy zagraniczne, ładne stroje. Jeżeli przyjmiemy, że wszystkie wymienione zjawiska są ze sobą powiązane i uznamy je za pewien zespół atrybutów składających się na pojęcie „wysoki poziom konsumpcji”, wówczas fakt posiadania luksusowej willi dla całości tego zjawiska jest wskaźnikiem definicyjnym, jako że jest częścią definicji pojęcia „wysoki poziom konsumpcji”. W stosunku do pozostałych elementów syndromu fakt posiadania luksusowej willi, która jest zjawiskiem obserwowalnym, jest jednym z elementów wskaźnika empirycznego. Tak więc w stosunku do zjawiska „wysoki poziom konsumpcji", wskaźnik „luksusowa willa” występuje w dwojakiej funkcji: raz jako definicyjny wskaźnik całości zjawiska „wysoki poziom konsumpcji”, a drugi raz jako empiryczny wskaźnik każdego z jego pozostałych elementów (S. Nowak, 1985, s. 169).

Wskaźniki definicyjno-inferencyjne. Z zachowania się studenta, któremu podczas egzaminu trzęsą się ręce, inferujemy zajście zjawiska nieobserwowal-nego, jakim jest „stan silnego podenerwowania”. Jednocześnie zjawisko „trzęsące się ręce” jest częściową definicją pojęcia „zdenerwowanie”, czyli jest wskaźnikiem definicyjnym. Ze względu na relacje łączące wskaźnik ze zjawiskiem wskazywanym, zjawisko„trzęsące się ręce” jest zarówno wskaźnikiem definicyjnym jak i inferencyjnym.

Wskaźniki empiryczno-inferencyjne. Jeżeli na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych stwierdzimy, że badana osoba uzyskała wysoki wynik z testu oceniającego jej stosunek do „wyznawanej religii”, to taką osobę możemy na tej podstawie zakwalifikować do osób wierzących. Uzyskany z testu

wynik jest wskaźnikiem empirycznym dopełniającym inne zachowania danej osoby wobec wyznawanej przez nią wiary, jak np.: systematyczne uczęszczanie do kościoła, przystępowanie do spowiedzi, przyjmowanie komunii, udział w uroczystościach kościelnych itp. Jednocześnie wyniki z testu oceniającego stosunek badanej osoby do wyznawanej religii może stanowić podstawę do infe-rowania także o jej uczuciach przeżywanych w trakcie modlitwy, spowiedzi, obrzędów kościelnych, komunii itp. Wobec tych przeżyć uzyskany wynik z testu jest wskaźnikiem inferencyjnym.

Wskaźniki definicyjno-empiryczno-inferencyjne. To takie wskaźniki, które definiują w sposób częściowy zespół objawów, w skład których mogą wejść różne zjawiska, zarówno obserwowalne jak i nieobserwowalne. Jeżeli na podstawie udzielonych przez badającego odpowiedzi na stawiane mu pytania wnioskujemy, że jest to osoba „inteligentna”, to wynik udzielonych odpowiedzi definiuje w sposób częściowy termin „inteligencja”. W tym znaczeniu mówimy o wskaźniku definicyjnym. Jednocześnie udzielane odpowiedzi korelują najczęściej z innymi objawami świadczącymi o inteligencji badanej osoby, jak np. z szybkością reakcji na pytanie, błyskotliwością odpowiedzi, sposobem kojarzenia zdarzeń i faktów. Dla tych reakcji i zachowań uzyskane odpowiedzi są wskaźnikiem empirycznym. Otrzymywane odpowiedzi mają także związek ze zjawiskami psychicznymi, np. poczuciem zadowolenia danej osoby z udzielanych odpowiedzi, z posiadanej wiedzy, satysfakcji i dumy z tych odpowiedzi, błyskotliwości itp. Będący przyczyną tych wzniosłych stanów poziom odpowiedzi jest w tym rozumieniu wskaźnikiem inferencyjnym. Można powiedzieć, że poziom odpowiedzi jest dla różnych objawów inteligencji badanej osoby zarówno wskaźnikiem definicyjnym, empirycznym jak i inferencyjnym.

Wskazując na możliwość wykorzystania w badaniach różnych wskaźników, należy podkreślić, że trafność ich doboru uzależniona jest od znajomości związków łączących wskaźniki ze zjawiskami wskazywanymi. Wykorzystując je powinniśmy zawsze zachować dużą ostrożność w ich dobieraniu i interpretowaniu, zwłaszcza wówczas, gdy odnoszą się one do sytuacji bardzo złożonych a jednocześnie niezmiernie ważnych i istotnych dla prowadzonych badań. 1 tak np. jeżeli mówimy, że aktywność ucznia w różnych organizacjach młodzieżowych, artystycznych czy sportowych jest wskaźnikiem jego postawy społecznej, to przecież nie sposób określić czy postawa taka stała się przyczyną wstąpienia do określonej organizacji, czy też działalność w organizacji jest jej skutkiem. Wadliwa interpretacja wskaźników w badaniach pedagogicznych może, jak pisze J. Frentzel, prowadzić do tragicznych skutków. Jeżeli np. symptomy nerwicy u dziecka są zakwalifikowane jako przejaw złego charakteru dziecka lub złej jego woli, to dziecko może z tej przyczyny być karane zamiast leczone. Także niewyraźne czy brzydkie pismo dziecka, będące skutkiem przełamywania lewo-ręczności czy dysgrafii, uznane może być - a często jest - za objaw niedbalstwa

71