DSCN1810

158 Racjonalizacja

R

Racjonalizacja, zob. techniki neutralizacji.

Racjonalizm, zob. racjonalność.

Racjonalność (łac. ratio - rozważanie, myślenie, zastanawianie się. obliczanie, rozsądek), cecha przypisywana rzeczywistości lub działaniom społecznym oznaczająca ich zgodność z kryteriami opartymi na rozumie. Pojęcie to oraz inne terminy bliskoznaczne -jak np. racjonalizm dalekie są od jednoznacznego i precyzyjnego sformułowania [K Ąjdukiewicz 1983, s. 71). Racjonalizm to pewna orientacja filozoficzna przeciwstawna z jednej strony irracjonalizmowi, z drugiej, empiryzmowi. Niejednokrotnie racjonalizm określa się jako anty irracjonalizm. a więc stanowisko przeciwstawiające się poznaniu i działaniu opartemu na objawieniu. uczuciach, pragnieniach lub tradycji. Nie zawsze jednak to, co irracjonalne, jest nieracjonalne.

Podstawową trudnością, z jaką wiąże się ścisłe określenie racjonalności, jest ustalenie jej kryteriów. W różnych okresach historycznych kryteria tc ujmowane były odmiennie. Na tej podstawie wyróżnia się różne typy racjonalności (lub racjonalizmu) przykładowo racjonalizm metafizyczny, sejenty-styc/ny i technologiczny [B. Skarga 1987, s. 87 II7J. W odniesieniu do dziedziny poznania kryteriami racjonalności są mter-subiektywna komunikowalność i kontrolo-walność wyników |K. Ąjdukiewicz 1983 s 71 72). Tylko takie poznanie u/naje siczą naukowe Można zauważyć, że wysunięte przez K. Ajdukicwicza warunki p«-znama racjonalnego (naukowego) stanowią jedynie pewne wymogi o charakterze formalno-proceduralnym. nie odnosząc _Słe , istoty' racjonalności. Za twierdzenie wc - w myśl tego ujęcia - może ^ uznane zarówno twierdzenie osiągi,,^ drodze pozaracjonalnej. jak i twierdL^ błędne (czyli nieracjonalne), o ile przyjęte przez środowisko uczony ch. *

Pojęcie racjonalności w socjologii m nosi się głównie do działań społecaiych Zazwyczaj działanie uważa się za racjony. ne. jeśli przyjęte przez podmiot środki i ^ soby działania umożliwiają osiągnięcie zamierzonego celu. Racjonalność w tałam przy padku utożsamiana jest ze skutecznością - działanie racjonalne to działanie skuteczne. natomiast działanie nieskuteczne jest nieracjonalne. Stanowisko takie byv^ często przedmiotem kryły ki Wskazuje sic. żc działania nie zakończone powodzeniem często także są racjonalne, biorąc pod uu> gę wiedzę, jaką podmiot dysponował w momencie jego rozpoczynania. Brak skuteczności nie zawsze oznacza brak racjonalności działania, mogą bow iem zaistnieć okoliczności niemożliwe do przewidzenia. Ponadto mogą występować także przypadki odwrotne - działanie oparte na przesłankach nieracjonalnych może zakończyć s*. mimo wszystko, osiągnięciem celu - nic znaczy to jednak, ze należy je uznać za racjonalne.

Ujmowanie racjonalności jako środo pozwalającego osiągnąć zamierzony cd działania widoczne jest w koncepcji da Pareto, zwłaszcza w jego rozrozr.eruu między postępowaniem „logicznym i -^n,Ł' logicznym". Działania „logiczne" zgodne o z obiektywnym stanem rzeczy; przyjnw"³' ne środki zapewniają skuteczną reaHz*.^ celu. Natomiast działania „nielogk/n-opierają się jedy nie na subiektywnym obrażeniu związku między zamierzony działaniami a realizacją celu; °b«c^'. jednak związek ton nie występuje * szość ludzkich działań to działam-¹ ^ logiczne". Koncepcja ta umożliwi . mienie różnych zachowań irracjon-'¹""