HP0019

48 Kategorie komparatystyki

Ustalenie to pociąga ważkie konsekwencje. Na pytanie, czy kompara-tystyka jest nauką przedmiotową, kierującą się ku badaniu „faktów literackich*' w odróżnieniu od interpretacji i reinterpretacji zebranej o nich wiedzy należałoby odpowiedzieć przecząco. W istocie rzeczy kompa-ratystyka jest głównie tym drugim, tzn. przetwarzaniem nagromadzonej wiedzy faktycznej o literaturze i kulturze.

Jak wynika z powyższego, komparatystyka nie ma zatem - i chyba mieć nie może „przedmiotu badań” w pozytywistycznym rozumieniu tego słowa. Odnosi się natomiast do określonego pola różnorodnych zjawisk literackich i kulturowych - głównie do utworów oraz ich interpretacji i usiłuje pole to w pewien sposób epistemologicznie zagospodarować, tj. nakreślić mapę istniejących w nim ośrodków skupienia oraz ujawniających się w nim nurtów. Tworzą ją literatury narodowe, ponadnarodowe prądy i style (klasycyzm, barok, romantyzm, symbolizm, modernizm, postmodernizm), geograficzne strefy literackie i kulturalne czy taki trudno uchwytny fenomen jak wspomniana „literatura światowa”.

Zadania komparatystyki nie sprowadzają się jednak do porządkowania wiedzy faktograficznej. Komparatysta występuje również w roli interpretatora oraz krytyka nagiomadzonej wiedzy. Ustala wzajemne relacje między poszczególnymi segmentami wifcdzy przedmiotowej o literaturze, często istniejącymi i funkcjonującymi osobno, w oderwaniu od siebie, jak chociażby poszczególne „narodowe” kierunki romantyczne czy symboliczne. Wynajduje dla nich podstawy porównania. Stwierdza tą drogą odpowiedniości i różnice pomiędzy zjawiskami, których dotyczy wiedza przedmiotowa (empiryczna). Tym samym komparatysta poszerza pole uzyskanej wiedzy o literaturze. Buduje szeroki kontekst dla przedmiotowych ustaleń poznawczych i kształtuje innowacyjnie ich strukturę.

kulturelle Besonderheiten und hulturellen Austausch ani Beispiel des Interpretationspro-blems (1950-1990). Stuttgart 1996, s. 532-549. Zima tak formułuje tezę swojego artykułu: „Im folgenden soli zweierlci gezeigt worden: (1.) daB die Komparatistik ais interkulturelle und mchrsprachigc Disziplin cin cigcncs thcoreti.schcs und nicthodologischcs Potential enlfalten kann, indem sie sieli ais Metatlieoric konstituiert, die die kulturelle und sprach-liche Bedingtheit von Theorien zum Gegenstand hat; (2.) daB sie ais Soziosemiotik oder Textsoziologic literarischc, wissenschaftliche und ideologische (zum Beispiel politische) Diskurse im sprachlichen und gescllschaftlichen Kontext aufeinander bezichen und er-klarcn kann‘\ tamże, s. 534.

Podczas gdy empiryczna wiedza o literaturze jest z natury swej „wiedzą ku sobie”, oglądającą się na fakty, związaną z nimi „przysięgą wierności”, to poznanie komparatystyczne można by nazwać „rozglądającym się”, „wiedzą odśrodkową”, poznaniem zdecentrowanym. Kieruje się ono ku rozległemu horyzontowi porównawczemu, w jakim pojawiają się, trwają i zanikają zjawiska literackie. Wzajemnie odnosi je do siebie, „swata” je ze sobą mimo dzielącej je odległości i/lub narzucającej się odmienności.

Poznanie to zwraca się tedy ku inności. Odkrywa ono, że inność, jak pisał Dietrich Krusche, łączy i zapośrednicza, a nie tylko odsuwa i dzieli³². W tym tkwi zawarte w komparatystyce jej antropologiczne posłanie. Jeżeli zaś jest prawdą to, co wypowiedziała poetka - przestrzeń porównania... wy wabi la nas z wnętrza gatunku...obróciła naszą głowę w ludzką” - to komparatystyka jest bez wątpienia fragmentem antropologii literackiej³³.

Te ogólne uwagi o epistemologicznym usytuowaniu komparatystyki i jej pozycji w charakterze metanauki wymagają jednakże konkretyzacji. Konieczne jest wyodrębnienie różnych pól jej aktywności w tej dziedzinie. Obejmuje ona kilka działów, różniących się problematyką, przedmiotem zainteresowań oraz poznawczymi celami. Działy te stanowią o specyficznym kierunku badań metakomparatystycznych i jej charakterystycznym profilu na tle i w stosunku do innych nauk.

1) Komparatystyka uprawia ona tedy rozgałęzioną refleksję metodologiczną na temat sposobów poznawania różnorodnych zjawisk, procesów i artefaktów, które wzajemnie oddziałują na siebie, wchodzą w różnorakie związki zc sobą i tworzą specyficzne formacje cywilizacyjne, kulturowe i literackie. Odwołuje się ona w tym względzie do kompleksu rozmaitych metod, umożliwiających ich badanie.

Punktem wyjścia - podkreślmy jednak: w żadnym wypadku celem samym w sobie - bywa tu stosowanie naprowadzających porównań oraz systematycznej, synchronicznej lub historycznej metody porównawczej. Komparatystyka interesuje się z tego względu głównie tymi porówna-

³² D. Krusche, Literatur und Fremde. Zur Hermeneutik kulturrdumlicher Distanz, Miinchen 1985.

Zagadnienia antropologii literackiej obszernie omawiałem w książce Świat człowieczy*. Wstęp do antropologii literatury, Pułtusk 2007.