img117

162

opisał, jak Atanaryk próbował zmusić nawrócone już na chrześcijaństwo gockie rody do powrotu do wiary przodków. Postawił wtedy na wozie drewniany posąg, określony przez Sozomena właśnie jako ksoanon, i nakazał, aby Goci oddawali mu cześć (proskinein) i składali ofiary (A. Huldgard 2001,439).

Rytualny objazd wozem zaprzężonym w krowy (podobnie jak w kulcie Nerthus) odgrywał ważną rolę u Franków. Einhard (Vita Caroli 1) wspomina podróże merowińskich królów, jeżdżących takim właśnie dziwnym zaprzęgiem, którym władcy przybywali na wiece plemienne. R. Wenskus stwierdził na tej podstawie, że także wśród Franków Salickich musiało istnieć bóstwo odpowiadające nordyckiemu Frejowi¹⁰.

Dalsze analogie pochodzą już ze Szwecji. Rytualny objazd bogini Nerthus znajduje tu znakomite paralele w uppsalskim kulcie Freja. Za jego hipostazę uznawany jest wspomniany w Hauks thattr habrokar (Fiat 1, 1860, 579-580) bóg Lytir^{1 2}. Gdy legendarny król Eryk chciał posłać dwóch swoich wodzów przeciw Haraldowi Pięknowłosemu, ci zapragnęli zasięgnąć rady boga. Eryk więc, jak było w zwyczaju, zaprosił wodzów na ucztę, a potem „kazał zaprząc dwa wozy i jechać do miejsca, gdzie składano ofiary dla boga, który zwie się Lytir”. Spędzono tam noc składając ofiary, ale rano bóg się nie pojawił, choć go oczekiwano. Powtórzono zatem ofiary, ponownie bezskutecznie. Dopiero trzeciego dnia, gdy nocą dokonano ofiar wyjątkowo obficie i solennie, bóg objawił się rankiem, a wtedy ciężkim od darów wozem „wjechano do hali, i tam wóz postawiono pośrodku jej podłogi, i wyszedł król z rogiem, i pozdrowił Lytira mówiąc, że pragnie wypić za niego toast”. Potem dopiero zasięgnięto wróżby. Picie toastów na cześć bogów znajduje, jak zobaczymy, liczne i dobre poświadczenia. Kult Lytira, którego należy utożsamić z Frejem, można spróbować ulokować w Uppsali. Odkryto tam zresztą niedawno ogromną halę uczt (G. Hedlund 1993, 121). Ewentualne powiązanie tych znalezisk z relacjami źródeł pisanych pozostać musi - jak w przypadku większości źródeł archeologicznych - pod znakiem zapytania. Jakimś śladem podobnych obrzędów był też może rytualny objazd kraju dokonywany przez każdego, nowoobranego króla Szwecji, nazywany Eriksgata, droga Eryka¹². Rozpoczynano go na błoniach Mora pod Uppsalą, gdzie dokonywano wyboru władcy i jego intronizacji.

Najlepsze poświadczenie rytualnego objazdu Szwecji przynosi barwna opowieść z Thattr Ogmundi dytt ok Gunnari helmning, zapisana we Flateyjarbók (1, 1860, 337). Według tej relacji posągowi boga towarzyszyła na wozie jego żona-kapłanka. W czasach Olafa Tryggvasona norweski banita Gunnar helmingr uwiódł jednak „żonę” Freja i podając się za boga dokonał wraz z nią objazdu kraju, odgrywając w rytualnej procesji rolę boga i przyjmując bogate dary (L.P. Słupecki 1998, 133-135).

Gunnar, niesłusznie oskarżony o zabójstwo faworyta króla Olafa Tryggvaso-na, musiał uciekać z Norwegii. Pomógł mu w tym jego brat Sygurd. Udał się do Szwecji, gdzie przybył akurat „w czasie, gdy odbywał się tam wielki blót, a ofiary składano głównie dla Freja. Było tam wyobrażenie Freja, z którego nieprzyjaciel [diabeł] mówił do ludzi z posągu. Frej miał piękną, młodą żonę”. Wierzono bowiem wśród ludzi, że Frej żyje jak człowiek i potrzebuje żony. Ta przebywała w świątyni (godahus) Freja. „Gunnar helmingr przybył tam późnym wieczorem i prosił żonę Freja, by mu pomogła i by mógł tam zostać. Ta spojrzała na niego i spytała, kim jest”. Gunnar przedstawił się jako wyzwoleniec i cudzoziemiec. Kapłanka stwierdziła, że miał dużo szczęścia, iż Frej go nie zauważył i pozwoliła mu zostać na trzy noce, dodając: „zobaczymy, co Frej z tobą zrobi”. Na to Gunnar odparł: „Wolę ciebie prosić i doznać łaski od ciebie, jak od Freja”. Gunnar był człowiekiem wesołym i radosnym, i przez trzy dni zabawiał żonę Freja. Skończyło się to tym, że kapłanka poprosiła go, by został z nią przez zimę, a wiosną „jeździł z nią na uczty, gdy Frej daje ludziom urodzaj (gerir tnonnum arbot)”. Gunnar chętnie się zgodził. Wiosną Frej i jego żona siedząc na wozie ruszyli w drogę, poprzedzani przez asystujący im poczet. Droga wiodła przez góry, gdzie na procesję spadła wielka burza. Poczet boga się rozpierzchł i Gunnar został sam z żoną Freja i z Frejem. Bóg zaatakował go wówczas i Gunnar znajdując się w obliczu śmierci ślubował powrócić do [prawdziwej] wiary i pogodzić się z królem Olafem. I od razu Frej osłabł; diabeł opuścił posąg, a Gunnar zrzucił go z wozu i porąbał. Wówczas żona Freja zaproponowała mu, „że ogłosi, gdy przybędą do osad, iż to on jest Frejem”. Gunnar zgodził się i wdział na siebie szaty z posągu (ferr Gunnarr tha j umbuning skurdgodsins). Gdy przybyli do wsi, ludzie dziwili się, że Frej, opuszczony przez świtę, jedynie w towarzystwie żony, uszedł cało z burzy. Zdziwili się jeszcze bardziej, gdy zobaczyli, że Frej chodzi i pije jak inni ludzie. Żywy Frej ze swą żoną jeździł jak zawsze od osady do osady, z uczty na ucztę i jedyną różnicą z dawnym obyczajem było to, że nie chciał krwawych ofiar, kontentując się darami ze złota, srebra, pięknych szat i innych kosztowności. Po jakimś czasie ludzie zauważyli, że żona Freja jest brzemienna, co uznali za dobry znak, tym bardziej, że i plony by-

1

10    R. Wenskus (1994, 179-248) stwierdził, że nordyckim Frejowi, Frodiemu i Yngwiemu, u południowych Germanów odpowiadali bogowie Ingwaz, Frig i Chlodio.

2

   Jego imię wskazuje na związki z wróżebnym losowaniem L.P. Słupecki 1998, 125-128, tam dalsza literatura.

12    G. Hasselberg 1959, 22-27; A. Huldgard 2001, 440.