IMGP0648

236 Część druga. Powstanie pisma

DEMOKRATYZACJA SZTUKI PISANIA

Od około trzech dziesięcioleci, szczególnie w anglosaskim środowisku naukowym, żywo dyskutuje się kwestię, jakie znaczenie miał rozwój pisma literowego z punktu widzenia histgrii kultury i jakie skutki społeczne sppt wodowało jego rożpowiżęcKniemgTW^^^Sedzinie kierunek wyznaczają “pHoTtalucn badaczy, jak Erie A. Havelock, Jack Goody (por. s. 133 i n.) i Walter J. Ong.

Niezwykle istotny aspekt tej problematyki podkreślano już na początku tego rozdziału: łatwość nauczenia się pisma alfabetycznego, niestanowiąca co prawda niezbędnego warunku znajomości pisma w ogóle, czego dowodzą przykłady współczesnej Japonii i Chin, niezmiernie jednak ułatwiająca i wspierająca osiągniecie powszechnej piśmienności, z historycznego punk-tu widzenia zapewne dopiero otworzyła iei drogeT»Wynalezienie zasadyab tabetycznej udostępniło umiejętność pisania każdemu człowiekowi i umożliwiło tym samym demokratyzacj eJmltuiY-WYSokigil - pisał ameiykańskiba-daczłrarik Moore Crosś^a jego brytyjski kolega Alan R, Miliard zauważył: .{Dzięki alfabetowi ^ przełamany został monopol pisarzy, nawet jeśli nie móznaod razu zakładać, że natycfimTaśTkażdy zaczął uczyć się czytania i pisania”.⁹

[Najwcześniejszym i wywierającym największe wrażenie przykładem sze-roko rozpowszechnionej znajomości pisma jest zapewne Gfggja klasyczna, a w szczególności Ateny. Wprawdzie specjaliści wciąż spierają się o to, od jakiego momentu należy uznać znajomość sztuki pisania i czytania wśród obywateli ateńskich za powszechną, panuje jednak zgoda co do tego, że nastąpiło to najpóźniej z końcem V w. p.n.e. Źródła greckie wspominają | sykotonh zwiększą liczba ucżmów juz krótko po 500 r. p.n.e., mimo że ni-gdy nie istniała tam bezpłatna, publiczna nauką czy też obowiązek szkolny we współczesnym sensie. Również greckie malarstwo wazowe już od początku V w. p.n.e. ukazuje sceny nauczania (il. 64), a w klasycznych dramatach i komediach pod koniec V wieku jako postać humorystyczna najczęściej pojawia się agrammatos, czyli wiejski analfabeta.

Ateńska demokracja bezpośrednia z jej współuczestnictwem i współodpowiedzialnością pełnoprawnych obywateli, z których duża część raz lub kilka razy w życiu pełniła funkcje państwowe, wręcz wymagała powszechnej znajomości sztuki pisania i czytania; Prawa i inne ważne ogłoszenia (często z adnotacją: „aby każdy, kto sobie tego życzy, mógł zobaczyć”)¹⁰ udostępniano na placach publicznych w postaci inskrypcji rytych w kamieniu. Również instytucja, jaką był istniejący od końca VI w. p.n.e. sąd skorupkowy {ostra-kismos), który mógł skazać polityka na dziesięć lat wygnania, jeśli co najmniej 6000 obywateli wyryło jego imię na glinianej skorupie, nie mogłaby funkcjonować bez szeroko rozpowszechnionej znajomości pisma (il. 65).

64. Scena nauki na attyckiej czarze z V w. p.n.e.

Mimo wszystko trzeba jednak pamiętać o tym, że demokracja ateńska ograniczała się do wolnych mężczyzn - pełnoprawnych obywateli miasta, a kobiety, niewolnicy i obcy - zatem większość dorosłej ludności - od początku byli z niej wykluczeni i pozbawieni praw politycznych; choć i wśród tych grup pewna, niewątpliwie mniejsza część, mogła być piśmienna.

Niemniej Grecja klasyczna, a zwłaszcza Ateny, pod względem rozpowszechnienia pisma przypuszczalnie pozostała jedynym w swoim rodzaju i niedoścignionym wzorem w świecie antycznym - tamtejszych stosunków nie należy więc uogólniać. Większość specjalistów jest dzisiaj zdania, że znaczna część ludności w świecie hellenistycznym oraz w cesarstwie rzymskim nie umiała ani czytać, ani pisać. Wynikało to z istotnej przewagi liczebnej populacji wiejskiej nad miejską, co powodowało brak motywacji do nauki i używania pisma, jakiej dostarczała możliwość uczestniczenia w administracji państwowej i w publicznych procesach decyzyjnych. W europejskim wczesnym i dojrzałym średniowieczu zakres stosowania pisma na całe stulecia skurczył się jeszcze bardziej i ograniczył do nielicznych środków piśmiennictwa i kultywowania wiedzy i były nimi przede wszystkim klasztory, w których do przekazywania i kopiowania tekstów chrześcijańskich i antycznych wykorzystywano pismo łacińskie.

zatem choć alfabet nigjako stworzył technologiczne przesłanki dla rozpowszechnienia znajomości pisma~i demokratyzacji szfukf pisania, to jednak w świecie antycznym i średniowiecznym możliwości te wykorzystano tyl-ko w niewielu miejscach, w których zaistniały dogodne warunki i polityczne. Na ogół    pr/ywj|ęjęm społecznej

mniejszości - co prawda mogła ona być znacznie większa niż mała grupa za-