IMG@

364 Słę/am Stnridci

Przywołane świadectwa mówią o wartości literatury dla społeczeństwa, pokolenia, wybitnego twórcy kultury. I to w różnych zakresach: świadomości patriotycznej, wrażliwości na sprawy społeczne, doświadczenia „metafizycznego”. Przykłady te nie wyczerpują naturalnie ani kierunków, ani zakresu oddziaływania literatury. Do dziś odczuwamy choćby wpływ Conrada na formację moralną polskiej inteligencji, wpływ szczególnie silny w latach trzydziestych i w czasach okupacji. Emil Staiger akcentuje w ogóle wspólnototwórczą funkcję literatury w zakresie kultury i obowiązującej w niej hierarchii wartości ^{1 2}. Chodziło więc jedynie o zasygnalizowanie wagi zjawiska, a równocześnie wskazanie na istniejące możliwości badawcze.

Są one dość oczywiste, jeśli chodzi o ogólne założenia metodologiczne, choć równocześnie ukazują bardzo interesujące perspektywy do badań konkretnych; skupionych na funkcji literatury w kształtowaniu świadomości zarówno osób, jak i wspólnot ludzkich w sytuacjach „momentalnych” lub trwałych. Istotnymi kategoriami mogłyby być w tego typu badaniach z jednej strony symbol i mit, a z drugiej — archetyp odrodzenia i pojęcie katharsis. Symbolicznego znaczenia nabrały w naszej kulturze postaci Konrada i Kordiana, a mitem stale obecnym w narodowej podświadomości stało się romantyczne przekonanie o roli Polski w misterium zbawienia Europy i świata. Prześledzenie mechanizmów przekształcających rzeczywistość literacką w funkcjonujące w kulturze symbole i mity ucieleśniające wartości żywotne wspólnot ludzkich jest czynnością badawczą i fascynującą poznawczo, i ogromnie ważną społecznie. Archetyp odrodzenia, wykorzystany niegdyś przez Maud Bodkin przy interpretacji motywów literackich, mógłby być również przydatny dla sproblematyzowania opisu przemian, jakich dokonuje lektura w świadomości indywidualnej i społecznej. Nowej aktualności nabiera w tym kręgu zainteresowań badawczych starożytne pojęcie katharsis, rozumiane jako oczyszczająca przemiana przez uświadomienie własnej winy. Prototypem wszystkich tak rozumianych zdarzeń kathartycznych jest przemiana Dawida pod wpływem opowieści proroka Natana, zapisana w 2. Księdze Samuela. Opowieść o krzywdzie wyrządzonej przez bogacza biedakowi pozwoliła Dawidowi zrozumieć - przez analogię - własny grzech (zabójstwo Uri as za) i ukorzyć się przed Jahwe.

Uwagi dotychczasowe wskazywały na bezpośredni wpływ literatury na odbiorcę. Bardziej pośrednio może być ona wartością dla czytelnika dziecięcego. Medium staje się tu i w zakresie teorii, i praktyki myśl pedagogiczna, gdy stara się ona włączyć doświadczenia literackie dzieci w proces wychowawczy. Istnieje specjalna literatura dla dzieci, w której bardzo wyraźnie zarysowuje się obraz odbiorcy. Od tego, jaki to jest obraz, i w jaki sposób stara się literatura mu służyć uwzględniając zarówno potrzeby dzieci, jak i postulaty pedagogiki, zależy jej wartość „dla”.

1

E. Staiger, Kilka uwag o problemie wartości. Przeł. J. Kubiak, „Pamiętnik Literacki²

2

LXXVI. 1985, z. 4, s. 265-277.