IMGw11

mie, do jej potrzeb, lecz są ważne same w sobie tak samo, jak ważne jest dla niej własne istnienie i potrzeby, a niekiedy nawet bardziej. U różnych ludzi różny może być zakres takiego „rozszerzenia własnej osobowości”, prowadzący do identyfikacji z potrzebami innych ludzi. W przypadkach skrajnych prowadzić on może do objęcia wielkich grup społecznych czy całej ludzkości. Walencja postaw identyfikacyjnych — a przynajmniej jeden z jej bardzo ważnych elementów — jest więc z góry wyznaczona przez nasze odniesienie do przedmiotu postawy.

Nie musi ona zresztą mieć znaku pozytywnego. Jeśli ma ona znak negatywny, mówić będziemy o postawach dysocjacyjnych. Chęć szkodzenia komuś może być w równej mierze ostatecznym celem naszych dążeń, co chęć czynienia dobrze.

Zgodnie z tym, co pisałem wyżej, funkcje analogiczne do funkcji zwerbalizowanych ocen, pełnić mogą i trudniej werbalizowal-ne (czy zgoła niewerbalizowalne) emocje, które bądź nakładają się na oceny, wzmacniając ich działanie, bądź też je zgoła zastępując. Przedmiot wobec naszych potrzeb czy wartości „funkcjonalny” budzić może naszą radość, gdy przedmiot „dysfunkcyjny”, lęk czy wrogość. O roli elementu emocjonalnego w postawach identyfikacyjnych czy dysocjacyjnych pisać nie trzeba — jest on zbyt oczywisty.

Przejdźmy z kolei do sytuacji, kiedy wartościowania czy emocje nakładają się na element behawioralny. Jeśli polega on na uznaniu pewnej normy — to określone normą zachowanie może być zalecane jako właściwe samo dla siebie. Mówimy wówczas o normie właściwej lub autotelicznej. Może też być ono zalecane jedynie ze względu na pewne jego konsekwencje i wówczas mówimy o normie instrumentalnej. Bywa tak, iż pewien sposób zachowania zalecany jest zarówno dla niego samego, jak i ze względu na swoje konsekwencje. Powiemy więc, iż model zachowania zawarty w komponencie behawioralnym i opatrzony odpowiednim ładunkiem afektywnym może mieć bardziej autote-liczny charakter (kiedy to zalecane zachowanie wobec przedmiotu postawy, jest cenne samo dla siebie) bądź też ma on bardziej instrumentalny charakter — gdy nie tyle sposób zachowania się, co jego skutki są dla nas bardziej istotne.

Podobnie też może być, kiedy działanie określonego rodzaju

37