K Gąsiarek 4 zasady ortografii polskiej

* Jest pracownikiem Zakładu Języka Polskiego w Katedrze Pedagogiki Przedszkolnej i Wczes-noszkolnej Akademii Pedagogicznej w Krakowie.

KRYSTYNA GĄSIOREK*

Cztery zasady ortografii polskiej

Ciągle słyszy się o kłopotach, jakie sprawia ortografia. Warto pamiętać, że polski alfabet (nazwa pochodzi od dwu pierwszych liter alfabetu greckiego; alfa, beta, zaś abecadło od pierwszych liter alfabetu polskiego: a, be, ce, de) - to alfabet łaciński, liczący 21 liter, a w polszczyźnie jest około 50 głosek! Przyswojony alfabet łaciński musiał ulec licznym uzupełnieniom i modyfikacjom: wprowadzono kilka liter (np. ł, j), dwuznaki (cz, sz, rz, ch) znaczki nad literami w postaci kropek (i) i przecinków (ć, ń, ś, ź), wężyki pod literą (ą, ę).

Wszyscy komunikujący się za pomocą pisma (w każdym języku!) doskonale wiedzą, że trudności z pisownią pojawiają się wtedy, kiedy jest różnica między tym, co się słyszy i mówi a tym, co się pisze i widzi, czyii między mową a pismem.

W języku polskim pisownię określają cztery zasady. Po pierwsze - fonetyczna. Jest wiele wyrazów, zawierających głoski (dźwięki), które zapisujemy zawsze za pomocą takich samych liter (znaków graficznych), np. w wyrazach mama, tata, dom, kraj każdej głosce odpowiada zawsze ta sama litera - i to są przykłady zastosowania - zasady fonetycznej - piszę tak, jak mówię i słyszę. Według tej zasady pisane są np. takie wyrazy, jak; abonent, dentysta, błazen, bomba, cegiełka, kiełbasa, keks, gęś, wąsy, igła, jeden, jajko, jeść.

Zupełnie inaczej należy wyjaśniać pisownię wyrazów lód, gwizd, rozpalić, bezkonfliktowy, dowództwo, idę. Piszemy lód, bo ó wymienia się na o i wyraźnie słychać d, gdy wyraz odmienimy: do-: pełniacz l.p. - lodu, mianownik l.m. - lody, Podobnie - w innej formie wyrazu gwizd - gwizdu słyszymy zd albo w wyrazie pokrewnym: gwizdać. Przedrostki roz-, bez- {od-, nad-, przed- w-) piszemy zawsze tak samo - bez względu na wymowę, podobnie przyrostki, np. -arz, -ski, -cki. W 1. os. l.p. cz. teraźniejszego jest końcówka -ę (w nielicznych czasownikach -am {czytam), -em {umiem). W formach biernika i narzędnika l.p. rzeczowników, przymiotników, imiesłowów przymiotnikowych, zaimków i liczebników rodzaju żeńskiego końcówki -ę, -ą {mamę, mamą). Obowiązuje tu zasada morfologiczna. Pisownię opieramy na odmianie lub budowie wyrazów, nie uwzględniając ich 'wymowy.

Oto przykłady wyrazów pisanych według zasady morfologicznej: stóg, wróg, babka, śliwka, zakładka, roztopić, bezpośrednio.

Są w polszczyźnie wyrazy, których pisowni nie da się wyjaśnić: z niewymiennymi literami rz - ż {burza, może), ó - u {góra, kura), h - ch {hołd, chór). Ich pisownia oparta jest na tradycji, dlatego zasadę pisowni takich wyrazów nazywamy tradycyjną lub historyczną. Tak piszemy i już. Nasi przodkowie inaczej wymawiali rz i ż, u i ó, ch i h -pozostała tylko pisownia. Zasada tradycyjna obowiązuje ponadto przy pisowni rz po spółgłoskach b, p, t, d, k, g, ch, j, w (z wyjątkami: pszczoła, pszenica, Pszczyna, kształt, kształcić, bukszpan; pisowni form stopnia wyższego i najwyższego przymiotników, np. gruby - grubszy - najgrubszy i pisowni i po przedrostkach ob-, od-, pod- w niektórych wyrazach, np. obżerać się, odżałować, pod-żerać. Także pisownia liter ę, ą, gdy jest niezgodna z wymową (np. prędzej słychać en, wziął- o, dębina - em, pięć - eń), podlega zasadzie historycznej. Oto przykłady wyrazów pisanych według zasady tradycyjnej (historycznej): charakter; cecha, chłop, córka, który, król, Józef, dużo, mur.

Istnieje jeszcze jedna zasada polskiej ortografii - zasada konwencjonalna, czyli umowna. Polega na nawiązaniu do tradycji i przyjętych umów, które obecnie podejmuje Komisja Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk i Rady Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Ostatnia, obowiązująca wszystkich umowa, dotyczy łącznej pisowni cząstki nie z imiesłowami przymiotnikowymi, np. nieusprawiedliwiony, i spolszczenia pisowni niektórych obcych wyrazów, np. lancz, dżojstik. Od dawna w zgodzie z zasadą konwencjonalną piszemy wielkimi literami nazwiska, imiona, tytuły książek i innych utworów, nazwy części świata, krajów, ich mieszkańców itd., rozłącznie wyrażenia przyimkowe, czyli przyimki z rzeczownikami, np. bez tchu, łącznie przyimki złożone, np. spoza, znad, skróty i skrótowce, np. cm, ONZ, RP, itd.¹

1

Uwagi o zasadach ortografii polskiej opracowano na podstawie: E. Polański, Dydaktyka ortografii i interpunkcji, WSiP, Warszawa 1995; także: idem, Zasady pisowni i interpunkcji, [w] Nowy słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, pod red. E. Polańskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s.VII-VIII.