Kennan3

308

GKORGE K. KI5NNAN

nie zdających sobie sprawy, że są marksistami, jest założenie, iż schorzenia społeczne można wyleczyć manipulując stosunkami społecznymi. Błąd ten jest z kolei konsekwencją faktu, iż marksiści nic przywiązują żadnej wagi, a w istocie wręcz nic dostrzegają elementu tragedii, który jest trwałym komponentem indywidualnego doświadczenia człowieka. Mówiąc to mam na myśli pewne dobrze znane fakty: że w życiu zdarzają się nieszczęśliwe wypadki i tragiczne choroby; że ludzie, których kochamy, nie umierają razem z nami. i odwrotnie; że istnieje sieroctwo; że ludzie się starzeją, że tracą siły. ze nie osiągają tego, czego pragną, i lak dalej. Żadne życie ludzkie nic jest wolne od tych tych tragicznych elementów, a każdy, kto obiecuje stworzyć raj na ziemi, popełnia niewybaczalny grzech oszustwa. Religia chrześcijańska - czy się w nią wierzy, czy nie udziela jakichś odpowiedzi na te problemy ludzkiej bezsilności i niepowodzeń; światopogląd marksistowski tego nie czyni i stanowi to jego wielką słabość. Po prostu nie zauważa on głównego problemu w życiu zwykłego człowieka.

Wśród ..postępowych" intelektualistów modne jest postulowanie śmierci religii i wiara, że na jej miejsce pojawi się etyka zrodzona przez naukow y humanizm, ekologię, emancypację, rewolucję lub prz.cz ich poleczenie (idea nieco deja vu. co najmniej od czasów Rewolucji Francuskiej). Lecz próby życia z lakę nowe etykę, podejmowane w Kalifornii przez kolonie komun, wskazuje, że nie jest ona w stanie zawładnąć ludzkimi umysłami; szybko odradza się po trzeba koncepcji prawdziwie duchowej, albo też etyka degeneruje się. prze-ksztaltając w ąaasi-religijny kult ludzkich idoli.

Jak wskazywał Dostojewski i wielu innych myślicieli, trzeba się bacznie wystrzegać świeckiego idealizmu, który nic zagłębia się w istotę owego tragicznego elementu natury ludzkiej. Wszak każdy totalitaryzm i każdy despotyzm znany w dziejach deklarował, że ma na celu ludzkie dobro, twierdząc zarazem, że okrucieństwo i bestialstwo są środkami, które mają służyć osiągnięciu lego celu. Nic mam zaufania do ludzi, którzy w dobrej wierze głoszą, że działają nic z osobistego przekonania, lecz z nakazu wyższego porządku, choć bowiem deklarują miłość wobec całej ludzkości, są zazwyczaj wielce nieżyczliwi wobec ludzi, którzy ich otaczają.

W życiu praktycznym powinniśmy, kierując się całkiem osobistą etyką, trzy mać się takich elementarnych,wartości, jak życzliwość, przyzwoitość, miłość i gotowość wczucia się w sytuację człowieka znajdującego się w niedoli. Wydaje się to zapewne banalne i zbyt łatwe, jestem jednak głęboko przekonały, że choć dobroć i wielkoduszność w naszym osobistym postępowaniu, a taka' powstrzymywanie się od wyrządzania zła nawet w reakcji na zlo, które nam wy rządzono, należą do najwyższych wartości zarówno moralnych, jak i pragmatycznych.

Można wyobrazić sobie, że pod wpływ em kataklizmu w rodzaju wojn\ nu klcarnej ludzkość odejdzie od powierzchownej. nastaw ionej na sprawy ziem skie koncepcji życia. Czy jednak sędzi pan. że mogłoby to nastąpić także w mniej dramatycznych warunkach ?

Podczas drugiej wojny światowej myślałem, że cierpienie uczyni ludzi bardziej refleksyjnymi -że zajmą się oni w sposób bardziej wytrwały ostatecznymi problemami ludzkiego życia. 1 rzeczywiście przez pewien czas tak było. Parnię tam. że w 1941 roku w Niemczech kościoły -zwłaszcza katolickie były polne ludzi: szukali oni pocieszenia, a wiara chrześcijańska oferowała im sposób

Ol) POWSTRZYMYWANIA...

309

życia pozwalający znieść straszliwe realia wojny. Po wojnie jednak wszystkie społeczeństwa zachodnie - angielskie w tym samym stopniu, co niemieckie -znów poddały się najbardziej przerażającemu materializmowi.

Częściowym rozwiązaniem problemu byłoby większe uwrażliwienie moralne i podniesienie autorytetu tych, którzy są odpowiedzialni za edukację. W XVIII i XIX wieku, na przykład w Anglii, edukacją zajmowali się w znacznej mierze pastorzy. Rozmaite ich zachowania rribgły być godne ubolewania lub śmieszne, jest jednak niezaprzeczalną prawdą, że stawiali oni sobie poważne cele i odwoływali się do duchowego wymiaru życia. Dziś tego nikt nic czyni, a Bóg świadkiem, że nasi nauczyciele najmniej o to dbają!

Zinstylucjonalizowana icligia cokolwiek bv się sądziło o słabościach i hipokryzji kleru - uczynił:i niewątpliwie wiele dobrego, co najmniej iv tym znaczeniu, żc przypominała nam slalc, iż duchowy wymiar człowieka jest, czy leż powinien być, głównym przedmiotem zainteresowania naszej kultury i społeczeństwa. Przypomina mi się, żc te Boskiej komedii Dantego przedsionek pieklą wypełniony jest przez dusze obojętne „...które samolubne/Żyły ni wrogie Bogu, ni też wierne. /... piekło je wyklucza... ”*

W kulturze zachodniej każdy kościół skupiał uwagę na moralnej odpowiedzialności jednostki przed własnym sumieniem. Nic jest to rzecz dla wszystkich oczywista. Nie ma jej w chińsko-konfucjańskicj koncepcji religijności, która nie zna grzechu, a tylko brak rozwagi lub niepraklyczność. Na Zachodzie natomiast, zarówno w tradycji chrześcijańskiej, jak i judaistycznej, wpajało się ludziom poczucie indywidualnej odpowiedzialności.

W Stanach Zjednoczonych nikt dziś tego ludziom nic wpaja - kościoły utraciły zdolność takiego oddziaływania, państwo się o to nic stara, a żadna z naszych dwu partii politycznych nie wiedziałaby, jak się do tego zabrać. Obydwie odwołują się do najgorszych instynktówamerykańskiego wyborcy.

Miał pan nadzieję, że wojna skłoni ludzi do bardziej refleksyjnego stosunku do kondycji ludzkiej. Czy zatem sądzi pan. żc cierpienie lub fclix culpa jest warunkiem wstępnym zarówno wrażliwości w sprawach publicznych, jak i twórczych dokonań indywidualnych w dziedzinie sztuki, literatury czy filozofii?

Dawniej tak sądziłem, dziś jednak nic jestem już pewny, żc cierpienie czyni ludzi lepszymi. Ludzie znoszą cierpienie; później jednak powracają najszybciej jak potrafią do tego, czym byli przedtem. Trzeba uwzględniać zróżnicowanie indywidualnych dyspozycji. Zawsze istnieje drobna mniejszość - zapewne 10 lub 15 procent - ludzi, którzy w znacznie większym stopniu niż. reszta przyswoili sobie wartości, intuicję i wrażliwość moralną; jest rzeczą bardzo ważną, jak postępuje ta zdolna do tworzenia wzorców mniejszość. Oprócz nich mamy do czynienia z masami, stanowiącymi zapewne 70 procent, złożonymi ze zwykłych ludzi, mających normalne zalety i wady. Ludzie ci raczej reagują niż inicjują cokolwiek. Na końcu tego spektrum znajduje się mniejszość złożona z łajdaków i przestępców, z. którymi społeczeństwo powinno się jak najskuteczniej rozprawiać.

Jestem przekonany, że edukacja powinna uwzględniać te różnice. Ludziom wybitnie uzdolnionym należy zaszczepić poczucie szczególnej odpowiedzią Inor ści moralnej i obowiązku odpowiedzialnego postępowania - czemu dziś nie zawsze czynią zadość. Pod tym względem jestem zwolennikiem eliUtryzmu.

' Przekład Edwarda Porębowicza.