larsen0092

92 I Podstawy farmakologiczne i fizjologiczne

1 Wstęp

Opioidy należą do związków najczęściej stosowanych w anestezji i w okresie pooperacyjnym w celu zwalczania bólu. Należy rozróżniać opioidy endogenne (enkefaliny, endorfiny i dynorfiny), opio-Ldy występujące w naturze (składniki makowca -opium) i opioidy syntetyczne (np. fentanyl). Najważniejszym, pożądanym działaniem opioidów jest silna analgezja; inne działania to depresja oddychania. sedacja, poprawa samopoczucia, zwolniona motoryka przewodu pokarmowego, nudności i wymioty oraz zmiany czynności autonomicznych i hormonalnych. Działania opioidów są wyzwalane przez reakcję z receptorami opioido-wymi, wśród których rozróżnia się trzy główne klasy: receptory p, 5 i k. W anestezjologii stosuje się głównie silnie działające pochodne anilinopi-perydynowe: fentanyl, remifentanyl, alfentanyl i sufentanyl. Najważniejsze wskazania do stosowania opioidów w okresie okołooperacyjnym to:

-    uzupełnienie anestetyków wziewnych,

-    komponent przeciwbólowy znieczulenia całkowicie dożylnego (TIVA),

-    pierwotny środek znieczulający u pacjentów

z gnip ryzyka,

-    pooperacyjne zwalczanie bólu,

-    premedykacja (nie rutynowo).

Substancją modelową dla opioidów używanych w anestezjologii jest morfina, która obecnie nie jest stosowana do znieczulenia.

Terminologia. Opłatami nazywa się wszystkie substancje otrzymywane z opium, soku niedojrzałych makówek maku ogrodowego (Papaver somnife-rum). Sok zawiera około 25 alkaloidów, do których należą pochodne fenantrenu - morfina, kodeina i tebaina, oraz pochodne benzylowe izochinoliny - papaweryna i noskapina. Do opiatów należą też pół-syntetyczne związki otrzymywane z substancji naturalnych. Obszerne natomiast pojęcie opioidy obejmuje wszystkich agonistów i antagonistów o działaniu podobnym do morfiny, zarówno pochodzenia naturalnego, jak i syntetycznych. W praktyce klinicznej co prawda na ogół nie rozróżnia się obu terminów. Endorfiny natomiast są substancjami endogennymi, peptydami opioidowyni. Należą do nich enkefaliny, dynorfiny i ^-endorfiny.

Narkotykami (od greckiego stupor - osłupienie) nazywano przez dłuższy czas silne analgetyki opioidowe. Obecnie pojęcie to odnosi się jednak także do innych, nadużywanych substancji i nie powinno być już używane w przypadku leków.

Historia. Mak był już w 3 tysiącleciu p.n.e. hodowany przez Sumerów w Mezopotamii. Stamtąd rozpowszechnił się na cały ówcześnie znany świat. Egipcjanie stosowali mak „aby mężów pobudzać w wojnie i w miłości” oraz aby mieli podniecające marzenia senne i jeszcze dzisiaj arabskie słowo abu-en-nom określa mak jako „ojca snu”. Z papirusu Ebersa wynika, że Egipcjanie wyciągami z maku zwalczali ostre i przewlekle bóle. W Grecji następca Hipokratesa, Diokles Carystus z Eu-bei, zalecał mak jako środek przeciwbólowy, a rzymski lekarz Scibonius Largus opisywał w I wieku n.e. otrzymywanie soku z maku przez nacięcie niedojrzałej makówki i suszenie mlecznej cieczy.

W XVI w. Theophrastus Bombastus von Hohen-heim (Paracelsus) przyrządzał swoje słynne Laudanum, które obok złota i pereł zawierało również opium.

W 1817 r. aptekarz Friedrich Sertiirner jako pierwszy wyizolował z opium alkaloid morfinę i opisał ją jako najważniejszy czynny składnik. Heroinę zsyntetyzowano na przełomie XIX i XX w. i zastosowano jako środek przeciwkaszlowy. W latach 40. XX wieku Otto Schaumann w laboratoriach Farbwerke Hoechst zsyntetyzował petydynę

1    metadon. Istnienie receptorów opioidowych postulował Martin w 1967 r. i zaproponował ich klasyfikację. W 1975 r. John Hughes i Hans Kosterlitz wykryli enkefaliny.

2    Receptory opioidowe i endogenne peptydy opioidowe

Organizm ludzki zawiera - obok śladowych ilości endogennej morfiny, kodeiny i pokrewnych morfinie peptydów - opioidy, które biorą udział w sterowaniu różnymi funkcjami ustroju, ale w warunkach normalnych są w niewielkim stopniu aktywne. Scharakteryzowano dotąd trzy rodziny peptydów:

-    enkefaliny,

-    endorfiny,

-    dynorfiny.

Każdy peptyd opioidowy powstaje z nieczynnego prekursora (pre-proopiomelano-kortyna, pre-pro-enkefalina A i pre-proenkefalina B albo pre-prody-norfina) przez stopniową hydrolizę. Poszczególne rodziny peptydów różnią się lokalizacją anato-