n (14)

18

teki, doszukał się za w. XV sześciu monografii poselstw (niektóre poświęcone wyłącznie legatom papieskim), za pierwszą połowę XVI w. — pięciu, za drugą — dwunastu, a za pierwszą tylko ćwierć XVII w. — aż dwudziestu pięciu¹.

Prace to bardzo różne: potężne rozmiarami dzieła uczonych prawników; mozolnie skompilowane dysertacje doktorskie; humanistyczne eseje, czasem ujęte w formę dialogu. Niektóre mają po kilkanaście stron, inne i po kilkaset. Choć piszą je autorzy różnych narodowości, wszystkie łączy pewne podobieństwo. W ciągu całej niemal pierwszej fazy omawianego okresu prawo poselstw jest traktowane jako autono-^ miczny zespół problemów. Wiązanie w pewien system ogółu zjawisk, które z czasem j złożą się na prawo międzynarodowe, jest zdobyczą dopiero XVII wieku. Tak więc nauka prawa poselstw jest starsza od nauki prawa międzynarodowego jako całości, j Konkurować z nią może tylko nauka prawa wojny.

Większość autorów miesza zagadnienia prawne z czysto technicznymi oraz z moralizatorskimi pouczeniami. Autorzy XV w. są jeszcze przede wszystkim kanonista-mi, za to autorów XVI i znacznej części XVII w. cechuje typowy dla ówczesnego humanizmu kult antyku. Każde stwierdzenie musi być poparte istnym wężem przykładów ze starożytnej Grecji i Rzymu, podbudowane cytatami z antycznych prawników, historyków, poetów. Niemal zupełnie ignoruje się średniowiecze, a w niewielkiej tylko mierze uwzględnia materiał renesansowy. Jak gdyby chciało się ponad tysiącletnią przepaścią przerzucić pomost do wyidealizowanych Aten i Rzymu, gdzie wszystko musiało być mądrzejsze i lepsze niż w Europie średniowiecznej.

Chronologicznie najwcześniejszą monografię dał Francuz, Bernard du Rosier (de Rosergio). Na dworze aragońskim powitał jego Ambaxiator brevilogus (1436 r.)². Jak na pierwszą próbę, dziełko to wcale obszerne. Autor sygnalizuje już w tytule, że będzie mówił o dyplomacji nie tylko papieskiej³, ale i świeckiej, skoro używa

nazwy nowej i nie wszystkim jeszcze znanej. Bernarda interesuje raczej techniczna strona dyplomacji; o zagadnieniach prawnych mówi stosunkowo niewiele.

Bardziej prawniczy charakter ma pierwsza drukowana monografia poselstw, Tractatus de legato (1485 r.), nieraz przedstawiana jako pierwsza w ogóle. Autorem był kanonista hiszpański Gonzalo Garda de Villadiego, audytor Roty Rzymskiej, stąd czasem błędnie uważany za Włocha, a określany tylko łacińską formą imienia⁴. Porządkuje on szereg zagadnień dotąd mieszanych, omawia oddzielnie sytuację legatów papieskich, oddzielnie ambasadorów władców świeckich, oddzielnie osób wysyłanych przez inne osoby lub instytucje. Monografia Bernarda miała być wydobyta z zapomnienia dopiero po czterystu kilkudziesięciu latach. Toteż raczej właśnie VilIadiego, którego dziełko parokrotnie wznawiano⁵, może uchodzić za protoplastę całej grupy monografij poświęconych poselstwom.

Bernard i Gonzalo są jeszcze zapatrzonymi w średniowiecze kanonistami. Pierwszy renesansowy druk na temat dyplomacji De officio legati (1541 r.) opublikował francuski humanista, Etienne Dolet⁶. Broszurka to dość naiwna a pretensjonalna, naukowo stojąca niżej od Gonzala de VilIadiego, pomyślana głównie jako panegi-ryk, sławiący dyplomatyczne talenty biskupa dc Langeac, któremu Dolet sekretarzował.

W prawniczym ujęciu tematu przoduje nadreńczyk Konrad Braun (Brunus)⁷, autor dzieła De legationibus, największego z dotychczasowych rozmiarami (1548 r.). Choć w metodzie bliskie jeszcze średniowieczu, a napisane nużąco, budzi ono szacunek dla erudycji i pracowitości autora, który z górą 240 stron ogromnego formatu wypełnił analizą problematyki poselstw, dając szeroko rozczłonkowany system, podbudowany argumentami z prawa rzymskiego i kanonicznego oraz bogatym materiałem przykładowym z historii starożytnej.

Do zapożyczeń od Brauna przyznaje się lojalnie Jakub Przyłuski, który już w parę lat po nim (1553 r.), pierwszy z Polaków, zamieścił spory rozdział o poselstwach w swojej encyklopedii prawniczej Leges seu statuta ac prmlegia Regni Poloniae⁸. Są w nim zresztą i ustępy oryginalne, a dedykacja — odrębna dla tego rozdziału — skierowana jest do Polaków posłujących na sobór trydencki.

Przodujące w dyplomacji Włochy nie wydały zrazu dzieła rangi Brauna. Pewne \ reminiscencje z własnych doświadczeń dyplomatycznych przewijają się przez II Prin- | cipę Macchiavellego (1532 r.), który może być odczytywany także jako katechizm '

i

1

   Zestawienie znacznej części tej literatury dał już w r. 1785 Omptcda (II, 534 n.). Niektórych autorów omówił Wheaton (I wyd.: 1841). Okresem do Grocjusza zajął się Nys (DAG, 1884), w opracowaniu jego nic brak jednak nieścisłości i luk. Wypełnił je imponujący zbiór Hrabara (1905), który za okres od późnego średniowiecza do Grocjusza zgromadził aż 49 monograficznych opracowań, w tym szereg poprzednio nieznanych. Z późniejszych opracowań wynika, że trud rosyjskiego uczonego nie znalazł kontynuatora; uderza bowiem zawsze dokładniejsza znajomość autorów przedgrocjuszowskich niż późniejszych — zob. np. Ugarteche (PLD. 1958 i DL, 1961), oraz Garda Arias (DDGV, EVZ, PE). Hrabar wydał jeszcze w Dorpacie (1918) De legationum iure tractatuum Catalogus completus (1625-1700), nie ma go jednak ani w żadnej z bibliotek polskich, ani w tych zagranicznych, w których czyniłem poszukiwania bądź sam, bądź przez Bibliotekę Jagiellońską. U żadnego też autora nic stwierdziłem znajomości tej pozycji. Niektórzy bywają wobec historycznej literatury wręcz bezceremonialni, albo referując ją w sposób, który nasuwa przypuszczenie, że jej w ogóle nic znają (tak np. Maresca, 16 n.), albo wyrokując o niej jako całości, choć znają jedynie kilka pozycji (tak Adair, passim).

2

   Rękopis znalazł dopiero w r. 1899 w paryskiej Bibliothćąuc Nationałe llrabar i po raz pierwszy opublikował (1-28), a cenne znalezisko dało mu impuls do wieloletnich dalszych poszukiwań, uwieńczonych wydaniem cytowanego zbioru. Mattingly, 28, nigdzie nie znalazł egzemplarza innego niż ów hrabarowski.

3

   Ograniczają się zaś do niej inni autorzy XV wieku.

4

   „Rzymski publicysta Gundissalvus” — powiada w r. 1885 Krauske (ESD, 149). a powtórzą to w r. 1947 Nanke (66) i w r. 1959 Przyboś i Żelewski (23), nic znając widocznie nowszych prac. które zidentyfikowały „Gundissalvusa” i odkryły jego poprzedników.

5

   Hrabar wymienia dwa jeszcze wydania: 1549 i 1584. Tekst (niepełny) przedrukował Hrabar (53 n.), a część dotyczącą ambasadorów świeckich wydał z komentarzem Garda Arias (DDGV).

6

   Tłumaczenie na j. angielski: „American Journal of International Law”, 1933, 80 n.

7

   Biografia Brauna: Ompteda, U, 537. Wheaton (I, 47 n.) uważa go za nudziarza. Za to Adair wysoko stawia Brauna, w nim już widząc prekursora pozytywizmu (258-259).

8

   Ks. V, r. XV, ff. 836 n. Pobieżne omówienie: Boczek JP, 213-216.