Obraz99

a w jej obrębie jakiejś wiedzy i jakichś form działania, bądź kultu ^9 woj. w zależności od rodzaju zawodu wykonywanego przez jedno.su/ *^ac*^,0‘ Większy kłopot sprawia wyjaśnienie terminu s a tn o u c t w o. j) . ^ utożsamia sie $o z. terminem samokształcenie, bądź nadaje mu bar^ znaczenia. Ola uniknięcia tej wieloznaczności można samouctwo pojmow u zupełnitiiii*' wykształceniu podstawowego przez, jednostkę, która z jakich i -r~ dów nie mogła go nabyć w szkole. Jednostkę taką nazywamy samouk^ podczas gdy trudno byłoby nazwać samoukiem inżyniera, który dla sair ^ doznań intelektualnych rozczytuje sie w literaturze starożytnej Grecji czy z trzeb czysto praktycznych wzbogaca swoją wiedze specjalistyczną.

Szkoła a aspiracje samokształceniowe młodzieży

Definiując samokształcenie jako kierowany przez sam podmiot proces jego kształcenia. nic eliminujemy bynajmniej samokształcenia z obszaru szkoły. Zapytajmy jednak, czy szkoła współczesna, z jej jednostronnym nastawieniem na przyswajanie przez młodzież możliwie wielkiego zasobu wiedzy przy minimum samodzielności, nie traktuje kształcenia nazbyt instrumentalnie, a więc tylko jako drogi do zdobycia dyplomu umożliwiającego dostęp do jakiegoś zawodu. W szkole takiej, a jak wykazuje krytyka szkoły w skali światowej (np. Illich, 1970. Okoń. 1979 i inni), jest ona zjawiskiem powszechnym, również ma miejsce kształcenie, lecz jest to kształcenie zdominowane przez nauczycieli, podręczniki i stałą kontrolę wiadomości czerpanych z podręczników, choćby na krótką metę, a więc do momentu „zaliczenia" danego przedmiotu, kolokwium czy egzaminu. Kształcenie takie ani nic stwarza miejsca na samokształcenie, ani go nawet nie przewiduje.

Skutki takiej edukacji szkolnej są dobrze znane. Między innymi badał je Andrzej Janowski (1977). Z jego badań nad aspiracjami młodzieży ze szkól średnich wynika, że ta młodzież wysoko sobie ceni mądrość i wiedzę, o czym świadczy fakt. że te właśnie cechy zyskały najwyższą rangę wśród właściwości najwyżej cenionych i przez młodszych (49,3% wyborów), i przez starszych uczniów łych szkół (47,9%). Fakt, że bez mała połowa młodzieży wybierała te wartości, nie świadczy jeszcze o wpływie szkoły średniej, gdyż właśnie u progu tej szkoły wybór był podobny. Chętnie wybierano zresztą inne wartości, na które szkoła nie miała większego wpływu, jak zaradność życiowa (38,7%), szczęśliwe życic rodzinne (36,5%), wesołość (35,4%) i miłość (34,5%). Tych pierwszych pięć wyborów zależało przede wszystkim od wpływów wywieranych na młodzież przez środowisko domowe, grupy rówieśnicze i szeroko rozumiane życie społeczne (Janowski 1977).

Wpływ szkoły na poglądy i opinie wychowanków obrazuje w tej książce jedna 7. tablic, której najważniejszą część zamieszczamy poniżej (lab. 8). Nawd dość tolerancyjne podejście do tych danych nie pozwala mniemać wysoko o wpływie szkoły na poglądy młodzieży, a więc zapewne i na jej aspiracje. I ni pierwszych pięć pozycji zajmują czynniki niezależne od szkoły, a wychowawcy I i inni nauczyciele znaleźli się dalej i to z małą liczbą punktów. A tymczasem w dziełach |x?dugogicznych tuk wysoko oceniu się możliwości szkoły, a niezbyt wysoko wpływ innych czynników.

Te zadziwiająco małe efekty pracy szkoły - oczywiście w ocenie uczniów -sq o tyle dziwne, że właśnie młodzież licealna jest przez większa część dnia pod wpływem oddziaływań szkoły, to jest instytucji wyspecjalizowanej w oddziaływaniu nu młodzież i odpowiedzialnej za ukształtowanie jej osobowości. Jest to jeden z paradoksów oświatowych naszych czasów. Okazuje się, żc szkoła jednostronnie narzucająca uczniom zadania i egzekwująca ich realizację, szkoła autokratyczna nie jest w stanie wywierać głębszego wpływu na młodzież, na jej aspiracje i opinie. To, co młodzież zyskuje w tej dziedzinie, jest w dużej mierze zasługą czynników spoza szkoły, często przez samą szkołę lekceważonych. Gdyby postawić diagnozę co do przyczyn tego stanu rzeczy, okazałoby się, że należy do nich brak stopniowo narastających pierwiastków autonomii w pracy młodzieży, rezygnacja z wielostronności w nauczaniu i wychowaniu, jak również całkowite lub daleko idące zaniedbanie samokształcenia - jako pierwiastka zasilającego coraz mocniej, w miarę przechodzenia uczniów do klas wyższych - samo nuuczanic pod kierunkiem nauczycieli.

TABELA 8

Wpływ różnych czynników na poglądy i opinie młodzieży (możliwość udzielenia do trzech odpowiedzi)

Komu najbardziej zawdzięczasz, swoje poglądy i opinie	Młodsi N * 947 (%)	Starsi N - 934 (%)
Najbliższa rodzina	57,1	64,4
Książki	44.2	67,3
Radio i telewizja	38,8	39,6
Koleżanki i koledzy	28,2	32.3
Prasa	24,2	27.8
Wychowawca klasy	16.3	14,9
Inni nauczyciele	7.7	8.8
Organizacja szkolna ZMS	2,7	4.6
Organizacja szkolna ZHP	6,2	3.2
Organizacja szkolna ZMW	1.2	1.6
Inni ludzie	17,1	18.4
Nic wiem	4.1	2,9
Brak odpowiedzi	_hł_	_Z6_

Ton niekorzystny stan rzeczy przenosi się na studia wyższe, gdzie samokształcenie ma pełne szanse brać górę nad kierowanym uczeniem się. Ma temu sprzyjać obecność wybitnych uczonych, którzy mogliby swoim przykładem pociągać młodych ludzi do samokształcenia i samodzielnych poszukiwań badawczych. Czy jednak tak jest naprawdę? Częściowej odpowiedzi na to pytanie dostarczyły badania Jacka Orlika¹ nad aspiracjami studentów I roku wszystkich

I J. Orlik Aspiracje snuteniow warszawskich Ui Zclni i Uh niektóre korttmy. „Dydaktyka Sfioły Wyistti" 1971. nr 4.

157