Obraz (26)

LII UTWORY RELIGIJNE

tor ukazuje się czytelnikowi jako niesłychany erudyta, panujący swobodnie nad tekstami Pisma Św., teologicznymi i kaznodziejskimi, a także nad apokryfami, zbiorami modlitw i pieśni, od brewiarza rzymskiego zaczynając.

Kochowski niewątpliwie zamierzał stworzyć dzieło monumentalne i olśniewające, godne takiego tematu jak Matka Boga. Manifestacyjna erudycja miała służyć olśnieniu i zdumieniu czytelnika; temu samemu celowi podporządkowane zostały róż-■Jiorodność motywów i konceptów, czasem dziwacznych lub trywialnych. Ogród panieński w zamiarze autorskim mieścił się w obszarze poezji kunsztownej. Zbiór jest absurdalnym rezultatem stosowania techniki wariacyjnej, tak łubianej przez autorów epigramatów, zestawiających chętnie dwa, trzy lub więcej utworów na ten sam temat, lecz rozwiązanych zupełnie inaczej. Była to manifestacja kunsztu, pokaz umiejętności poetyckich⁵’¹. Kochowski postępuje w ten sam sposób: przytacza łaciński „tytuł” Maryjny i buduje z niego epigramat, zwięzły, zwykle 2-wersowy, najchętniej formułujący „niezgodną zgodność” jako antytezę lub paradoks. W tych konstrukcjach widać wpływ Owena; w przekładach jego wierszy ćwiczył się Kochowski w Niepróżnującym próżnowaniu.

Ałe nie tylko temat całego zbioru pozwala poecie zaprezentować kunszt wariacyjny. Pojawiają się liczne epigramaty odmiennie rozwijające ten sam tytuł, rozsiane po kwaterach. Poeta buduje także swoiste cykle, nawiązujące do modlitw i pieśni, jak np. kolejne zwroty Pozdrowienia anielskiego, tworzące następujące po sobie epigramaty, cykl w ten sam sposób wyzyskujący hymn Sahe Regina (kwatera III) lub przypisanie Matce Boskiej czno-Kulturowe czci Bogarodzicy w polskiej religijności [w:] Religijność ludowa. Ciągłość i zmiana, pod red. ks. W. Piwowarskiego, Wrocław 1983, s. 26-27 i n.

⁹¹ B. Falęcka, Sztuka tworzenia, Wrocław 1983, s. 121 n.

w kolejnych utworach właściwości kamieni szlachetnych, użytych Uo ozdobienia szat kapłańskich Aarona (Księga Wyjścia, 39). Tworzywem tych ostatnich epigramatów jest bardziej ukształtowana już w starożytności wiedza o magicznych właściwościach kamieni, niż Pismo Św.

Można zauważyć, że manifestacyjna erudycja poety nie ogranicza się tylko do teologii maryjnej. Włącza on do utworu całą wiedzę o świecie, jego konstrukcji i wypełniających go stworzeniach. Wyrazistym wątkiem tematycznym jest też przedstawienie Matki Boskiej jako „nieba gospodyni”, pozwalające na wprowadzenie szeregu obserwacji codziennego życia ziemiańskiego. Najczęściej jednak bohaterka epigramatów występuje w funkcji współodkupicielki, matki wszystkich ludzi, pośredniczki i obrończyni od złego, ze szczególnym podkreśleniem jej roli w stosunku do Polski jako przedmurza od pogan.

V. „DZIEŁO BOSKIE” (1684)

Odsiecz wiedeńska wywołała w całej Europie falę tekstów sławiących Jana III i jego dzielne wojska. Były to na ogół utwory pozbawione wartości, typowe okolicznościowe, produkty panegi-ryczne. Książka Jerzego Slizińskiego Jan III Sobieski w literaturze narodów Europy (1979) przynosi omówienie wielu takich wierszy, pisanych po łacinie i bez mała we wszystkich językach europejskich.

Niewątpliwie Jan III sam zadbał o należytą oprawę literacką swego zwycięstwa; część tekstów powstała na zamówienie dworu,' .część natomiast była próbą zdobycia łaski królewskiej. Z listów Jana III do żony wynika, że król miał zrozumienie dla potrzeb propagandy. Kilkakrotnie wspomina w nich o „koncypowaniu gazet”, a w liście datowanym „W namiotach wezyrskich, 13 IX w nocy”, zawiadamiającym o zwycięstwie, pisze: „List ten