P1070306

_    „iąjmne r »-ydwI«u™ polami.. b^{1 2}Mcej rezultatem antan

^Tr^ZlT jSnmommi. - pcryj-d²'’²'²! identycrr³-. formalnej

TTT^ Z.-i___li iodnnst^k - «r²rtaj, ² j«fc³o J<²C2o wzgl^

m^bT^m dwoma typem: zjawiak leksykalnych n²

<tała bvwa prwki²man» z obu stron.

lu^-cznc bomorumy nląją »« niekiedy w wyrez unelon»czny. ach I a²2²wśm²óamoiti użytkowników potoczymy zaczynają «ę kojarzyć związkiem motyssacyjnj-m Szum azmor wywołany przez po-* „w'wiatru. płvm«, wodę itp' wydaje smj motywować mm, treść pu-,_vn..._ra^ podczas gotowania przetworów owocowych, rosołów itp £~tyo!nic jednak oba użycia są sobie obce (pierwsze ma charakter ro-dznr\ drugae wywodzi się z niemieckiego 5chaum piana ). Wielokrotnie cja&szc jest zjawiło przeewnego rodzaju: przekształcanie się pierwotne² polisemii w homonimię Rozpad wyrazu wieloznacznego bywa na-atostwefn intensywnej ewolucji jego znaczeń, doprowadzającej do zerwania ich wzajemnych związków. Do niedawna różne treść: rzeczownika biegun: 'biegacz'³, ‘zbieg, włóczęga²» ‘podstawa kołyski lub ruchomego fotela' — łączyły się w jedną strukturę semantyczną, zespoloną wyrazistym znaczeniem ogólnym ‘ten. co biega'. Dziś niektóre z tych odcieni (•biegacz², ‘zbieg') zanikły, inne ( podsuwa kołyski’, punkt przecięcia os ziemi’) zatraciły związek ze znaczemcTO czasownika biegać. Biegun kołyski i biegun ziemski są dziś homoniinami powstałymi z rozpadu pierwotnej struktury wieloznacznej. Bezpośrednim wstępem procesu homonimi-zacji poszczególnych treści rzeczownika biegun było — jak już wspomnieliśmy — osłabienie wyczucia jego podzielności słowotwórczej i wyrazistości znaczenia strukturalnego. Zjawisko to. zwane leksykalizacją. bardzo często towarzyszy procesom zm.ennoeci znaczeniowej wyrazów. Trudno jest jednak rozstrzygnąć jednoznacznie, oo w lej relacji pozostaje przyczyną, a co skutkiem. Czy leksykaiizacja. tj. zacieranie się w pamięci mówiących słowotwórczych uwarunkowań danego słowa, stanowi wstęp do jego przeobrażeń semantycznych, czy przeciwnie — właśnie zmiany treści derywatu naruszają jego związek z podstaw^Tą i w rezultacie prowadza do leksykalizarji jego struktury? Wydaje się. że można załozyć występowanie obu tych układów. Pierwszy (od leksykalizacji do zmian znaczeniowych ) wydaje s.ę np. charakterystyczny dla wypadków rozpadu polisemii Zatarcie granic morfologicznych w wyrazie sprawca, ze przestaje działać jedyny czynnik zespalający w całość jego bardzo różnorodne tre-sd realne, mianowicie wyrazistość znaczenia strukturalnego. Każda

7 owych treści zyskuje więc niezależność przekształca i;*» w arr/zizai-

ny lekaera.

Kierunek drugi (od zmian znaczeniowych do lekaykalaacp) charakteryzuje niektóre przykłady tzw. etymologu ludowej czy narwnej. zwanej tez semantyczną reinteiprctacją wyrazu* Mianowicie zmiany znacz**** derywatu mogą naruszyć wyrazisto* jego więzi z podstawą, a w kocwek-wenejt spowodować jego leksykaltzacje ł zniekształćmia formalne

Przymiotnik pulchny w swym pierwotnym kształcie pucMay **• łączył »ę wyrazistym związkiem dowotwórczo-semantycznyra z czaaowndcem puchnąć i znaczył obrzękły, opuchnięty'. Ta bezpośrednia zaLeżneśe osłabła wówczas, gdy wyraz ustabilizował »e wyłącznie w znaczeniu wtórnym. genetycznie przenośnym 'korpulentny'. Względy semantyczne nie stały w;ęe Już na przeszkodzą zmianom jego postaci zewnętrznej — meta tezie puchlny> pulchny,

Ale i w zakresie zjawisk etymologii ludowej zdaje się częściej zachodzić proce* odwrotny; właśnie przokształcenia formalne sprawiają, ze słowo upodabnia się zewnętrznie do obcej mu rodziny wyrazowej Powodu;-to adaptacje jego treści do owej wtórnej postaci. Zmiany znaczeniowe stają sie zatem skutkiem leksykalizacji.

Przekształcenia tego typu nastąpiły kiedyś w formie brzmieniowej: treści przymiotnika kredki. W swym pierwotnym kształcie krechki pozostawał on w' zwnązkach motywacyjnych z przymiotnikiem kruchy, czasownikami kruszyć, kruszeć i miał znaczenie słaby, ułomny, kruchy, łamliwy . a także 'delikatny’. W tekstach piętnastow-iecznych tłumaczy *e wyrazem krechki słowa łacińskie languidus "zmęczony, osłabiony, ociężały , fragi-lis łamliwy, kruchy, słaby'; jego pierwotną wartość znaczeniową wyraziście ujawniają konteksty: „Mdłe a krewkie przyrodzenie ni*r*

Rozm. 322; ..Krewkie ciało, to jest mdło”, ibid 600; „podeprzetue krewkich”. Naw 57; „krechkość panieńska”. Dział. 10. Sł. Stp. itp _

Charakterystyczne w niektórych przykładach jest to. ze przymoteuk zachowuje swoją tradycyjną treść i wówczas, gdy w jego postao orzm>e-niowej następują zmiany, mające początkowo podłoże czysto fonetyeufc (dysymilacyj.ne). Doprowadziły one jednak do formalnego zobzeira wyrazów krewki i krew. Paralelnie do tej nowo powstałej relacji zaszło przewartościowanie treści wyrazu, od znaczenia ułomny, słaby ku treści taki. to którym burzy się krew, popedhwy. porywczy Ogniwem przejscu>-wym między tymi niemal antonimicznymi znaczeniami mógł byc odc^r. "ułomny, słaby moralnie', 'skłonny do grzechu’, a więc pobutflśwy'.

For. Witold Oenkowski. op. cit.    . n^.. uznkaią

^M Pbatać puchli pojada »*«*«*•    ou5Sy    525. L-

do ciasta. Łeby puchł niej sic było ^s>^- -Chleb P *•_metat«» zatem Autorzy owemnAstowiecem używają już wyłączna form. patemą, musiała nastąpić w XVII w.

2T

1

*    Xącxyi.ski umieszcza wyraz btrgur. w następującym ciągu synonimłcznym: „Srodiodronui, zaurodnw. cur²or, biegun, icyictgacz'. Mącz. 411 d, SI. Sr.

2

   JtodzicOw me me żaden urzędnik bez pańskiej wolej ze wsi wypuszczać, a bie-luny zaraz w łańcuch sadzać”. Gost Gosp. 14 'zbiegów'; .Najmował łotry, bicgu-ny uT. BieL Kror. &0 V, Sł Sz 'włóczęgów². Mącz>ńskt podaje ponadto znaczenie

3

poeeł, wysłannik’.