Salomonowicz (21)

88

pełnienie z wolną wolą przyjmowano przez połączenie działania związkiem przyczynowym z przestępczym skutkiem, przy braku okoliczności wyłączających istnienie wolnej woli u sprawcy. Szereg kwestii z zakresu pojęć ogólnych ustawy karnej znajdowało bądź bezpośrednie odwołanie się do przepisów ogólnych, wspólnych dla całokształtu kodyfikacji, bądź też było ich powtórzeniem, bądź skonkretyzowaniem. Wyrażało to specyficzną sytuację przepisów prawa karnego w ramach kodyfikacji pruskiej, nieuzyskanie przez nie pełnej samodzielności. Konsekwencje prawnicze tego faktu były może najwyraźniejsze właśnie przy problemie winy, kiedy w istocie wina w rozumieniu prawa cywilnego i karnego stanowiła jedno w ujęciu kodyfikacji⁹®. Odpowiedzialności karnej podlegały więc ostatecznie zgodnie z przepisami „Landrechtu” czyny wyrządzające szkodę państwu bądź jednostce, bezprawne i zawinione, to jest dokonane przez sprawcę działającego z wolną wolą. W nauce o zagadnieniu winy rozwiązania „Landrechtu" stanowiły poważny krok naprzód. Mianowicie po sformułowaniu zasady, iż wszelkie zmiany w nasileniu złej woli i jej charakteru oraz poczytalności sprawcy bezpośrednio warunkują odpowiednie stopniowanie odpowiedzialności, ustawa dokona la podstawowego rozróżnienia pojęć umyślności i nieumyślności. Paragraf 26 „Landrechtu" sformułował definicję przestępstwa umyślnego następująco: „Wer absichtlicli elwas thut lider unterlasst, wodurch Je-mand gegen die Vorschrift eines Strafgesetzes beleidigt wird, der begeht ein vorsatzliches Verbrechen". W dalszych przepisach „Landrechtu” spotykamy się z bardzo szerokim rozumieniem granic działania umyślnego.

Nieumyślność zdefiniował § 28. Podkreślić należy, iż po raz pierwszy w historii ustawodawstwa europejskiego tak obszernie zostały sformułowane warunki zaistnienia winy nieumyślnej: brak zamiaru sprawcy przekroczenia ustawy karnej, nastąpienie karalnego skutku, który sprawca przy odpowiednim działaniu mógł przewidzieć. Przy takim jednakże sformułowaniu winy nieumyślnej w istocie wypunktowany został jedynie problem winy nieumyślnej z niedbalstwa. Wątpliwości, jakie budzi w związku z tym zagadnienie winy nieumyślnej z lekkomyślności, pozostają nie rozwiązane. Nasuwa się nieodparcie przypuszczenie, iż ustawodawca rozszerzając zakres winy umyślnej (konstrukcja dolus indirectus) i przenosząc ciężar odpowiedzialności na zagadnienie świadomości sprawcy, a nie „chcenie" sprawcy, przypadki z winy nieumyślnej z lekkomyślności był skłonny w dużej mierze włączyć poprzez konstrukcję pre-sumpcji złego zamiaru do pojęcia umyślności.

Przepisy karne „Landrechtu” zawarły obszerne ujęcie kwestii oko-liczności łagodzącycii bądź zaostrzających odpowiedzialność, dokonane

•* „Landrecht” slanąt zdecydowanie na gruncie indclerminizmu w ocenie działania człowieka i wynikających stąd konsekwencji.

w sposób bardzo elastyczny. Paragrafy 23-25 wskazują, jakie elementy po stronie sprawcy (szczególne obowiązki itp.) z uwagi na charakter czynu (wielkość szkody bądź niebezpieczeństwa wywołanego działaniem) winny być traktowane jako okoliczności zaostrzające bądź a conlrario zmniejszające odpowiedzialność. Całkowitym wyłączeniem odpowiedzialności było działanie w stanie obrony koniecznej, ta jednakże znalazła w kodyfikacji pruskiej interesujące rozwiązanie poza ramami przepisów ogólnych rozdziału 1, a to na wstępie drugiej grupy przepisów części szczególnej - przepisów o przestępstwach prywatnych.

Był „Landrecht" pierwszym kodeksem karnym, który przyznał pojęciu „obrona konieczna” granice ogólne, jakkolwiek, w obawie by nie powstała możliwość powołania się na stan obrony koniecznej wobec działania władz, instytucja ta nie znalazła się w zasadniczych przepisach ogólnych rozdziału 1“.

Odrębnego rozważania wymagają jeszcze dwie szczególnie ważne instytucje: usiłowania i uczestnictwa w cudzym przestępstwie. Sprawa ta wiązała się ze stopniowaniem stosowanych sankcji karnych wymierzonych za poszczególne przestępstwa jako kara zwyczajna bądź nadzwyczajna, czyli złagodzona. W kwestii usiłowania „Landrecht” nie wyszedł w istocie poza znaną teorię prawa powszechnego, rozróżniającą conałus remotus, propinquus i proximvs. Paragrafy 64-84 poświęcone są różnym formom uczestnictwa w cudzym przestępstwie. Całość tej problematyki została jednakże rozwiązana tradycyjnie na podstawie zasady akcesoryj-ności. Istotą lej konstrukcji jest jedność przestępstwa sprawcy i pozostałych uczestników przestępstwa, jedność woli przestępnej uczestników i jedność ich odpowiedzialności, zależna tylko co do stopnia od formy ich uczestnictwa w czynie sprawcy i od dokonania czynu przez sprawcę. Na katalogu kar i na systemie kar, jaki znalazł odbicie w prawie karnym „Landrechtu”, zasadnicze piętno wywarła doktryna powszechnego prawa karnego niemieckiego. Jednakże obraz, jaki w tej mierze wynika z przepisów „Landrechtu”, nie jest ani kompletny, ani jasny. Przyczyna tego faktu leżała w pozostawieniu szeregu kwestii związanych z wymiarem kary do uregulowania w będącej ówcześnie w przygotowaniu Instrukcji sądowej, której jednakże nie wydano. Na próżno by też szukać w przepisach „Landrechtu" szczegółowego katalogu kar: odtworzyć go można, i to jedynie w formie suchego wyliczenia, na podstawie analizy przepisów szczegółowych. Brak także w przepisach „Landrechtu” jakiejś wyraźnej hierarchii kar (którą miała ustanowić zapewne wspomniana Instrukcja), co wywołuje poważne wątpliwości przy problemie interpre-

** Tak jak „Landrecht" z 1794 r. był pierwszym k.k., który przyznał pojęciu obrony koniecznej granice ogólne, tak pierwszym prawnikiem, który ujął problem obrony koniecznej jako instytucję ogólną prawa karnego, był w 1782 r. Chr. D. Erhard w dziele llandbuch der Kursaduischun peinlichen Reckts, Lipsk 1782.