skanuj0026 2

42 Fonetyka

głoskowego. Jakim przemianom ulegała ona od najdawniejszych czasów samodzielnego rozwoju polszczyzny aż do doby obecnej, przedstawią następne rozdziały.

§ 9. Iłoczas i akcent. Charakterystyka ogólna

Zanim przejdziemy do omawiania rozwoju poszczególnych składników polskiego systemu wokalicznego, musimy przedstawić rolę czynnika, który oddziałał silnie na rozwój ogółu samogłosek na gruncie języka polskiego, powodując wytworzenie się różnic między samogłoskami tzw. pochylonymi (ścieśnionymi) i jasnymi (otwartymi), o czym będzie mowa w dalszych ustępach, poświęconych rozwojowi samogłosek. Czynnikiem tym był wspomniany już w §8 iloczas związany blisko z akccntuacją. Aby zrozumieć podstawy, na jakich opiera się doniosła rola tego czynnika w rozwoju polskiego systemu samogłoskowego, trzeba się cofnąć daleko w przedhistoryczną przeszłość języka, do okresów, kiedy nasi przodkowie językowi mówili językiem wspólnym z przodkami innych Słowian, a nawet z przodkami ludów bałtyckich i innych mówiących językami indoeuro-pejskimi, początki bowiem zjawisk, które przyczyniły się do ukształtowania stosunków iloczasowo-akcentowych na gruncie języka polskiego, tkwią głęboko swymi korzeniami w dobie wspólnoty językowej prasłowiańskiej i praindoeuropejskiej.

Jeśli chodzi o zagadnienia iloczasowe, to badania językowo-porównaw-eze dowiodły, Ze w mowie praindoeurooeiskich przodków Słowian wszystkie samogłoski występowały w dwu odmianach: długiej i krótkiej. Ten stan rzeczy uległ w pierwszej fazie rozwoju języka prasłowiańskiego daleko idącemu przekształceniu wskutek przemian fonetycznych, w których rozważanie nie możemy się tutaj wdawać. Wynikiem ich było wytworzenie się zrazu na gruncie prasłowiańskim systemu iloczasowego, polegającego na stałym skojarzeniu długości i krótkości samogłosek zjóżoicami-jakośoio-jy.yrni między^nirrii- długimi 8tały~się mianowiSeTamogłoski a i ę ą i u y, krótkimi zaś ó e oraz « ił, które wkrótce potem uległy dalszemu skrócenin, stając się tzw. półsamogłoskami (jerami) 6 z. Ale i ten stan rzeczy nie był trwały, zaszły w nim bowiem przemiany, które w pewnych dających się określić pozycjach doprowadziły do skrócenia dawniejszych samogłpse^dłu-gich j <j i u y, a do wzdłużenia — również w określonych warunkach — ' dawniejszych samogłosek krótkich o s, dorównujących wtedy iloczasowo długim, oraz półsamogłosek i z, które w takich wypadkach zrównywały się co do iloczasu z krótkimi. Tą drogą powstał więc stan rzeczy odpowiadający przedstawionemu w § 8, a polegający na tym, że wszystkie samogłoski prasłowiańskie występowały w dwu odmiankach: długiej lub krótkiej albo (w odniesieniu do ’> zj przekrótkiej (zredukowanej): a ( ę ą

i -u y, jak również zgłoskotwórcze r l f V oraz dwugloski or ol er el były częściej dłngie niż krótkie, o i e częściej krótkie niż długie, b z krótkie albo przekrótkie (zredukowane).

Tak ukształtowany system iloczasowy prasłowiański ulegał w dalszym rozwoju szeregowi przemian, które doprowadziły ostatecznie na gruncie języka polskiego do wytworzenia się systemu wymian samogłosek tzw. jasnych (otwartych) i pochylonych (ścieśnionych), z których pierwsze odpowiadają dawniejszym samogłoskom krótkim, a drugie — dawniejszym długim:

jasne    o ę    a e

pochylone ó ą (gw.) a e.

Bliższe wiadomości o ich brzmieniu w dzisiejszym języku ogólnym i w gwarach oraz o ich rozwoju historycznym podamy w dalszych rozdziałach. Tu tylko dodaó trzeba, że w najbliżej związanych z językiem polskim i gwarach_.ka»zubskich, czyli pomorskich, prócz wymienionych czterech \ wymian zachodzi jeszczeTnie znana w gwarach jjolskich wymiana samogłosek i (z- i y), u jako pochylonych w£jj? (tylne, średnie, niewyraźnie umiejscowtonepW funkcji samogłoski jasnej.

Aby zrozumień należycie związki łączące ten polski system wymian samogłosek jasnych i pochylonych z prasłowiańskim systemem wymian iloczasowych, trzeba choć pobieżnie rozważyć warunki, od jakich jeszcze na gruncie prasłowiańskiej wspólnoty językowej zależało z jednej strony zachowywanie długości, z drugiej zaś — skracanie dawniejszych długich i zachowywanie dawnych krótkich. Otóż nie mogąc się tu wdawać w bardziej szczegółowe roztrząsanie tych zagadnień, ograniczymy się do stwierdzenia, że wymienione zmiany zależały ogółem biorąc od czynników należących do zakresu akcentuacji, a mianowicie,po części od miejsca akcentu y wyrazowego, po części zaś od jakości tzw. akcentu ~źgfóskowego,-ezylr

a potem zająć się pokrótce najważniejszymi zagadnieniami akcentuacji w języku prasłowiańskim oraz jej rozwoju na gruncie języka polskiego. f Akeentuacją nazywamy uwydatnianie pewnych części wypowiadanych przez nas zdań lub wyrazów za pomocą wzmocnienia artykulacji lub zmiany tonu w czasie ich wymawiania w celu podkreślenia ich roli znaczeniowej lub gramatycznej. Jeśli akcentuacja polega wyłącznie lub przeważnie na wzmocnieniu siły artykulacji, mamy do czynienia z akcentem dynamicznym, czyli przyciskiem; jeśli ważniejszą rolę odgrywają w niej zmiany tonu w ciągu wymowy odnośnych zespołów głosowych, mówimy o akcencie fonicznym, czyli intonacji. Ze względu na rolę akcentu w obrębie naszych wypowiedzi, rozróżniamy: