WSP J POLN21

Gatunkowa sy«ematvzacu tekstów* 263

skończonej liczby cech. przysługujący w jednakowym stopniu wszystkim jego desygnatom i tylko im. Mimo wysiłków me udało się ogarnąć univer-sum tekstowego ramami klasyfikacji genologicznej, a gatunków za pomocą pojęć klasyfikacyjnych. Jest to raczej niemożliwe. Świat wypowiedzi nie daje się dzielić na wykluczające się klasy.

Można raczej mówić o polaryzacji, o układaniu się tekstów bliżej lub dalej pewnych biegunów, czyli typów - empirycznego (konkretnego tekstu, np. Iliady Homera jako prototypu) albo idealnego (pojęcia typologicznego, wzorca, schematu). Treść pojęcia typologicznego obejmuje zespół cech, który przysługuje obiektom bądź tylko częściowo, bądź cechy występują w* nich z różnym stopniem natężenia. Pojęcia te powstają pi rzez wzmocnienie i przejaskrawienie pewnych właściwości oraz przez ich połączenie w zespół. Są one wzorcami w tym sensie, że realne obiekty realizują je rozmaicie, mniej lub bardziej się do nich zbliżając. Obok typowych reprezentantów wzorca mogą istnieć obiekty dość odległe od niego, choć wszystkie związane z danym typem wykazują „podobieństwo” rodzinne. Do gatunku powńeść zalicza się konkretne teksty różniące się bardzo znacznie, np. po-wieści XIX-wieczne i z drugiej połowy XX wieku.

Do uchwycenia zmiennej i różnorodnej rzeczywistości gatunkowej nie wystarcza jednak typ jako statyczny system cech. Wzorzec gatunkowy jako pojęcie genologiczne o charakterze typologicznym powinien reprezentować fragment rzeczywistości językowej zarówno w jej aspekcie statycznym, re-zultatywnym (zespołu cech), jak i dynamicznymi, działaniowym (zespół reguł postępowania). Procedury gatunkowe mogą oscylować między- stereotypowymi, zautomatyzow'any^rmi regułami działania tekstotwórczego (por. niektóre gatunki urzędowa) a hipotezami takiego postępowania, zawierającymi zbiory' pewnych możliwości. Niektóre z nich w określonych warunkach mogą być preferowanie.

Rekonstruując pojęcia genologiczne, trzeba uwzględniać nie tylko systemo-wość zjawisk gatunkowych oraz jedność ich rezultatywnośei i procesualności, ale także historyczną zmienność i kulturowe uwarunkowanie tych zjawisk. Struktury' gatunkowe pojawiają się w określonym czasie i żyją, zmieniając się lub obumierając. Ciągle pojawiają się nowe gatunki, np. związane z radiem i telewizją czy reklamą.

Na historyczną sytuację gatunku składają się różne czynniki. Należy do nich między innymii istnienie lub nieistnienie skodyfikowanych norm gatunkowych w postaci zakazów lub nakazów', a także stopień normatywności wzorca gatunkowego - gatunek jako zespół rygorystycznie obowiązujących nakazów i zakazów albo jako zespół możliwości. Ważnym elementem sytuacji gatunku może być zakres elementów koniecznych i możliwych we wzorcu gatunkowymi. Nie bez znaczenia są tu relacje między' gatunkami w całym ich repertuarze oraz w grupach gatunków różnie między sobą powiązanych.