WSP J POLN25415

332

Andrzej Maria Lewicki* Anna Pajdmhka, Frazeologia

chatologią siedziby Boga, aniołów i duchów wybranych zmarłych jest niebo, górna sfera świata, nadziemska kraina szczęśliwości. Z niebem wiąże się oczywiście wartościowanie maksymalnie pozytywne (komuś jest jak w niebie, ktoś jest gotów albo chciałby komuś nieba przychylić, niebo w gębie). Tak samo ocenia się raj (jest to przecież również nazwa krainy szczęśliwości): ktoś czuje się jak w ram, raj na ziemi. Przeciwieństwem jest piekło, siedziba diabłów, złych duchów i dusz potępionych, miejsce czasowej lub wiecznej kary, na którą są skazane dusze zmarłych. Piekło kojarzy się ze wszystkim najgorszym (por. ktoś jest z piekła rodem, ktoś pójdzie za kimś (nawet) do piekła, mech kogoś piekło pochłonie).

Dotychczas próbowaliśmy pokazać w ogólnych zarysach, jaki świat wylania się z polskiego zasobu frazeologicznego. Na zakończenie przyjrzyjmy się pewnym elementom „filozofii życia”, które odsłania analiza frazeologi-zmów.

We frazeologizmach zostało utrwalone przekonanie o zdeterminowaniu ludzkiego życia (ktoś jest w czepku urodzony, ktoś urodził się pod szczęśliwa gwiazdą) i niektórych cech człowieka (ktoś ma coś we krwi, ktoś wyssał coś z mlekiem matki, ktoś z dziada pradziada). Mimo to wysiłki podejmowane, by zrealizować określone zamiary, maja sens (ktoś dopiął swego, postawił na swoim, wyszedł na swoje). Cele, które stawia sobie człowiek, muszą być jednak dostosowane do środków-, jakimi dysponuje. Nie przyniosą efektów wysiłki zmierzające do pokonania trudności przekraczających możliwości człowieka (ktoś bije głową w mur, ktoś głową muru nie przebije), czynności wykonywane za pomocą niewłaściwych narzędzi lub przy użyciu niewłaściwych materiałów (ktośporywa się z motyką na słońce, ktoś zawraca kijem Wisłę, ktoś kręci bicze z piasku), działania skierowane na niewłaściwy obiekt (ktoś walczy z wiatrakami, ktoś mówi do lampy, ktoś rzuca grochem o ścianę) lub realizowane w niewłaściwych warunkach (ktoś buduje zamki na lodzie, głos wołającego na puszczy), czynności wykonywane bez niezbędnych środków (ktoś strzela bez prochu). W polskiej frazeologii odnajdujemy zatem pragmatyzm i realizm myślenia, nie ma w niej romantycznego „mierz siły na zamiary”. Podstawową zasadą rekonstruowanej racjonalności potocznej jest nastawienie na cel. Celowość działania stanowi kryterium oceny ow-ego działania (por. ktoś wyważa otwarte drzwi, ktoś wozi drwa do lasu, ktoś młóci słomę).

Należy jednak podkreślić, że nastawienie na cel nie jest równoznaczne z przekonaniem, iż cel uświęca środki. Odwrotnie - ujemne oceny, jakie niosą frazeologizmy ktoś rozpycha się łokciami i ktoś idzie po trupach świadczą o tym, że potępia się dążenie do realizacji celu za wszelką cenę, potępia po-stępow^anie bezwzględne, niezgodne z przyjętymi normami. Tylko tym można wytłumaczyć znamienne przewartościowania: pewne zachowania, które trzeba by uznać za nieracjonalne czy bezsensowne z punktu widzenia