wykłady z polskiej składni0

84 Struktury wielopredykatowe

s. 55) jako o formie „osobliwej”, podając przykłady: Przyjechałem zwiedzić Kraków, Przybyłem na wieś odpocząć. Otóż tego typu infinitywny okolicznik celu występuje regularnie przy czasownikach ruchu ukierunkowanego, w których semantyce założona jest celowość czynności, np. Poszedł kupić chleb, odnieść książki, Pobiegł nadać list, odebrać paczkę itp., a także: Siadł pisać. Położył się spać.

Wymienione konstrukcje stanowią pogranicze zdań pojedynczych i złożonych — wystarczy wstawić spójnik żeby i uzyska się zdanie złożone: Siadł, żeby pisać, Położył się, żeby spać. Semantycznie, oczywiście, stanowią one ściągnięcie dwóch predykatów: opisującego czynność rzeczywistą ze stanowiska nadawcy i czynność zamierzoną.

5. Nominalizacje o charakterze rzeczownikowym

Rzeczowniki oznaczające abstrakcyjne czynności, stany i cechy stanowią podstawowe środki przekształcania wyjściowych zdań w grupy nominalne. Grupa nominalna wyrażona derywatem odczasownikowym i od-przymiotnikowym może wystąpić w każdej pozycji składniowej: jako podmiot przy predykatach odnoszonych do zdarzeń, np. Przyjście Jana okazało się potrzebne (pożyteczne, zbawienne, przedwczesne itp.), jako dopełnienie, gdy pozycja zdaniowa jest konotowana jako drugie miejsce przy czasowniku właściwym, np. Jan oczekuje przyjazdu Marii (że Maria przy-jedzie), Jan cieszy się z przyjazdu (na przyjazd) Marii (że Maria przyjechała) (przyjedzie), Jan pragnie zdania egzaminu (zneutralizowane ‘swojego’, ‘czyjegoś’). Szerzej o regułach nominalizacji i derywowania rzeczowników abstrakcyjnych mowa jest w pracach Z. Topolińskiej (1984) i J. Puzyniny (1969), natomiast omówienie czasowników otwierających miejsce dla zdań i ich nominalizacji przedstawiono w książce Z. Zaron (1980).

Na koniec pokażemy konstrukcje znominalizowane występujące w pozycjach niekonotowanych przez nadrzędny czasownik, a więc pełniące funkcje okoliczników, np. Mimo choroby przyszedł do pracy. Na skutek (w wyniku) upływu krwi pacjent zmarł. Omawia je dokładnie M. Grochowski (1984), ukazując funkcjonowanie różnych przyimków złożonych, wyrażających określone relacje semantyczne.

Relacje semantyczne między zdarzeniem (stanem rzeczy) wskazanym przez nomen actionis a czynnością (stanem rzeczy) wskazaną przez orzeczenie są, mówiąc z grubsza, te same, co w zdaniach okolicznikowych (por. rozdz. XIII i XIV). Stosunkowo nieliczne są relacje wyrażane tylko przez konstrukcje przyimkowe w połączeniu z nazwami czynności i nie mające odpowiedników w zdaniach okolicznikowych. Wymieńmy za Grochowskim (1984) parę takich konstrukcji przyimkowych. Są to np.:

w świetle czego, np. Teza ta nie da się utrzymać w świetle najnowszych badań

na mocy czego, np. Został zwolniony na mocy decyzji premiera

na podstawie czego, np. Wyniki ogłoszono na podstawie przeprowadzonych badań.

Wszystkie te konstrukcje bliskie są relacji przyczynowej, jednakże nie są jej bezpośrednimi wykładnikami.

Relacje semantyczne wyrażane paralelnie za pomocą konstrukcji znomi-nalizowanych i zdań sprowadzają się zasadniczo do dwóch głównych typów:

1)    — relacji czasowych

2)    — różnego typu relacji przyczynowo-skutkowych.

Relację czasową wyrażają m.in. następujące przyimki:

podczas czego, np. Nauczył się tego podczas studiów

w czasie (w trakcie) czego, np. Omówił sprawę w czasie (w trakcie) spotkania z pracownikami.

Relacja przyczynowo-skutkowa obejmuje bardzo wiele różnych pod-typów.

1) Przyczynę zwykłą wyrażają przyimki: z powodu czego, np. Odwołano wycieczkę z powodu deszczu

na skutek, wskutek, w wyniku czego, np. Chory zmarł na skutek upływu krwi

dzięki czemu, np. Uniknął wypadku dzięki wyjazdowi z Warszawy Z czego, np. Rozchorował się z przejedzenia; Umarł z głodu za co, np. Skazano go za zabójstwo.