wykłady z polskiej składni2

128 Zdania czasowe (temporalne)

Odkąd wyjechał z domu, czuje się (poczuł się) źle, Dziesięć lal mija (minęło), odkąd umarł Piotr. Ten typ zdań fazowych określany jest jako zdania ingresywne (T. Ampel 1975).

3) Kolejna sytuacja to wskazywanie przez zdanie podrzędne punktu końcowego: Dopóki nie wyszła za mąż, mieszkała z rodzicami. Było zimno dopóty, dopóki nie zaświeciło słońce. Będę tu czekać, aż Jan wróci. Zdanie podrzędne wskazuje na wydarzenie punktowe, które kończy stan (zdarzenie) opisane w zdaniu nadrzędnym. Rzecz jasna, musi w nim wystąpić czasownik dokonany; czasem może pojawić się forma niedokonana, ale w funkcji ogólnej: Czekał zawsze cierpliwie, aż przychodziłem po niego (póki nie przychodziłem po niego). Przy spójniku aż użycie czasu nieprzeszłego może spowodować dwuznaczność: Czekam, aż przyjdzie ‘na co’, ‘jak długo’ (por. Świdziński 1989).

Spójnik dopóki (dopóty) ma interesującą właściwość, mianowicie w tej funkcji wymaga formy zanegowanej czasownika dokonanego: Namawiała go na wyjazd, dopóki nie przyrzekł tego zrobić, Maria sprzątała mieszkanie, dopóki nie przyszedł gość.

Na koniec zbierzmy omówione typy w jednej tabeli, która jest przekształceniem zestawienia zamieszczonego w książce Teresy Ampel (1975).

Zdania czasowe

		lokalizujące w czasie ‘kiedy’	fazowe 'jak długo’
równo- czesność	całkowita	Kiedy szedł ulicą, rozmyślał ndk/ndk	Dopóki był w domu. czuł się dobrze ndk/ndk
	punktowa	Kiedy szedł ulicą, spotkał znajomego ndk/dk
uprzedniość zdarzenia w zdaniu podrzędnym		Gdy rozwidniło się, wyjechali Ledwo wszedł do pokoju, zobaczył ją dk/dk	Odkąd wyjechał z domu, poczuł się (czuł się) gorzej dk/ndk/dk
następczość zdarzenia w zdaniu podrzędnym		Zanim wyszedł z domu, wyłączył telewizor Zapali1 papierosa, zanim rozpoczął rozmowę dk/dk	Pracował nad tym, aż osiągnął cel Czuł się tle, dopóki nie wrócił ndk/dk

Rozdział XIV

Zdania wyrażające relację przyczynowo-skutkową

Wśród zdań złożonych hipotaktycznie dominują, jak pokazywaliśmy w rozdziale IX, różne typy informujące o relacjach przyczynowo-skutkowych między zdarzeniami. Jak widać, podstawowe operacje myślowe ustalające związki między zdarzeniami to, oprócz związków czasowych (o których była mowa w poprzednim rozdziale) i związków porównawczych (wspominaliśmy o nich m.in. przy okazji zdań parataktycznych, por. s. 103), także interpretowanie zdarzeń w relacjach przyczyna — skutek. Ta podstawowa relacja uwikłana jest niejednokrotnie w dodatkowe, bardzo skomplikowane struktury pojęciowe, jak np. pojęcie niedostatecznej przyczyny (Przyszedł do pracy, chociaż był chory). Warto jednocześnie pamiętać, że spójniki nakładając różne dodatkowe znaczenia, zacierają klarowność relacji, która może oscylować np. między relacją czasową a przyczynową. Zdanie Czuł się gorzej, w miarę jak zbliżał się termin wyjazdu można interpretować różnie: ‘ponieważ zbliżał się termin wyjazdu’, ‘kiedy zbliżał się termin wyjazdu'. Spójniki zacierają także granicę między pa-rataksą a hipotaksą, o czym wspominaliśmy w rozdziale X, s. 99.

O zdaniach porównawczych nie będziemy mówić oddzielnie, więc warto w tym miejscu wskazać ich najistotniejsze cechy. Odpowiadają one dwóm operacjom wyrażanym przez zdania parataktyczne: zestawianiu i przeciwstawianiu, a więc widzeniu podobieństw i widzeniu różnic między zjawiskami.

Widzenie różnic przekazywane jest przede wszystkim przez zdania