10

22 WSTĘP

mają ze sobą kategorie czasu i prawa czy kategorie pracy i przestrzeni? Odnoszą się one do różnych zakresów ludzkiego doświadczenia, do niejednakowych poziomów przyswajania sobie rzeczywistości przez człowieka. Jednakże skoncentrowanie na nich uwagi może być właśnie dlatego szczególnie ciekawe: może udałoby się w tych pod wieloma względami tak różnych pojęciach i wyobrażeniach znaleźć coś wspólnego, co łączy je w jeden obraz świata? Chcemy przeprowadzić szereg oderwanych prób, które pozwoliłyby nam wykryć wspólną naturę i wzajemny związek poszczególnych segmentów tej budowli zwanej „światem średniowiecznym”. Wybierając kategorie o charakterze zarówno kosmicznym, jak i społecznym, mamy możliwość z różnych stron obserwować postrzeganie świata przez ludzi średniowiecznych i dać obszerniejszą jego charakterystykę. Przy doborze tych kategorii kierował nami jeszcze jeden wzgląd: chcieliśmy wykazać, że nie tylko w takich pojęciach jak czas i przestrzeń, pozostających w bezpośrednim stosunku do sztuki, ale i w odległych zdawałoby się od kultury wyobrażeniach o prawie, własności czy pracy można i trzeba odsłonić ich „kulturową” treść, bez której ich waga społeczna, a nawet wartość ekonomiczna pozostają niezrozumiałe. Co zaś dotyczy pytania, czy prawidłowo dobraliśmy kategorie do analizy, bardziej racjonalnie będzie chyba odpowiedzieć na nie po przeczytaniu książki. Jeśli po naszym wykładzie zarysują się jakieś kontury świata człowieka średniowiecznego, będziemy mogli uważać postawione sobie zadanie za wykonane. • - -a-^y'    -' ^

Starając się ujawnić poszczególne komponenty tej formy, w jaką zakrzepły wyobrażenia i wrażenia średniowiecznego człowieka, nie możemy nie zastanowić się nad zasadami, jakimi należy się przy tym kierować. „Model świata” jest dosyć trwałą formacją określającą ludzkie wrażpnia i doznania rzeczywistości na dłuższy okres czasujfw średniowieczu, kiedy rozwój i wszelkie zmiany postępowały bardzo powoli, nieporównanie wol-Tiiej hiź Wczasach nowożytnych czy najnowszych, ogólny obraz świata., bez. wątpienia wydawał się nadzwyczaj trwałyy jeśli nię. wręcz..statyczny^ Możemy prawdopodobnie mówić o średniowiecznym obrazie świata

myśląc o szeregu stuleci, na przestrzeni których dominował on w ludzkiej świadomości. Warto by jednak dotrzeć do jej źródeł. Zazwyczaj skupia się uwagę na szeregowym następowaniu po sobie późnoantycznego i średniowiecznego światopoglądu, słusznie wyznaczając chrześcijaństwu szczególną rolę w uformowaniu tego ostatniego. W nieporównanie mniejszym stopniu uwzględnia się inny komponent średniowiecznego stosunku do rzeczywistości —-system wyobrażeń epokij barbarzyństwa. Większość narodów europejskich w sta-( rózytności była jeszcze barbarzyńska; w miarę przechodzenia do średniowiecza następowało ich włączanie się do chrześcijaństwa i kultury grecko-rzymskiej, ale oddziaływanie starożytnej cywilizacji nie wyeliminowało ich tradycyjnego światopoglądu. Pod osłoną dogmatów chrześcijańskich trwały nadal archaiczne wierzenia i wyobrażenia. Toteż mówić należy nie o jednym, ale

0    dwóch „modelach świata”: o barbarzyńskim (dla/ Europy Zachodniej, przede* wszystkim germańskiej) „modelu świata” i o „modelu świata”, który go zastąpił, który powstał na jego podłożu pod silnym oddziaływaniem starszej i bardziej rozwiniętej kultury śródziemnomorskiej, do której zaliczymy również chrześcijaństwo.

Dlatego też na początku każdego rozdziału tej książki omówimy najpierw rozumienie poszczególnych kategorii w okresie barbarzyństwa, a dopiero później — w epoce chrześcijańskiego średniowiecza. Przy rozwiązywaniu drugiej części tego zadania autor miał możność oprzeć się na badaniach historyków, historyków sztuki, literaturoznawców, lingwistów, historyków filozofii

1    nauki, którzy, mając wprawdzie inne cele na uwadze, nagromadzili ogromny materiał wyjaśniający formy przyswajania i odczuwania świata przez człowieka średniowiecznego. Niestety, w dziedzinie poznania kulturowych kategorii barbarzyńców uczyniono znacznie mniej.. Największą wartość przedstawiają tu, naszym zdaniem, dane o wczesnośredniowiecznej kulturze Skandynaw*. skiej. Na północy Europy germańskie tradycje kulturowe przetrwały dłużej i zachowały się w źródłach nieporównanie pełniej niż gdzie indziej. Mimo swej specyfiki, kultura skandynawska tego okresu w wystarcza-

J