1 (110)

i

I

i

W*- £

5. NOWOCZESNOŚĆ I CO DALEJ?

Zdefiniowanie nowoczesności

Jak już wcześniej podkreślaliśmy, socjologia narodziła się jako intelektualna odpowiedź m szczególny okres w historii. Powstała w XIX wieku jako próba interpretacji i zrozumier.ii ogarniającego Zachód wielkiego przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego- miejskiego, przemysłowego, demokratycznego. Większość badań socjologicznych i roz-ważań teoretycznych skupiała się od tego czasu na społeczeństwie nowoczesnym. Socjologia okazała się rodzajem naukowej samoświadomości nowoczesności, a jej najważniejsze, klasyczne osiągnięcia wiążą się z okresem triumfującej nowoczesności. Nawet kiedy so. cjologowie wykraczali w swoich badaniach poza granice rozwiniętego Zachodu, patrzyli najczęściej na inne społeczeństwa jako na prymitywne, słabo rozwinięte, prenowoczesne. Otwarcie przyjmowali perspektywę zachodnią, dając do zrozumienia, że emancypacja społeczeństw zr statusu l i zccicgo (c/y I )mgiego) świata może się odbyć jedynie poprzez naśladowanie Zachodu („Pieiws/rgo Świata") I topiero niedawno dało o sobie znać rozcza-rownnic nowoc/r-uio-i. tą, a socjologowie ogłosili nastanie nowej ejx>ki „ponowoczesno-ści" (l yotaid, 1007) wymagającej nowych lorm refleksji socjologicznej. Mimo to idea iiowik ze litości po/imtąjn nadal centralnym punktem odniesienia; pojęcie ponowoczesności ma sen* jodynie jako opozycja, jako wtórne, negnlywnc jiojęcie oznaczające odrzucenie nowo< /as uośc i

Nowo. /cmi..',' można zdefiniować na dwa sposoby: historycznie i analitycznie. Histo-lyc/ne pojęcie nowot /csności odwołuje się do konkretnego czasu i miejsca; jest umiejscowione w czasie i przestrzeni Definiuje się ją r.u /.ej przez wskazanie exćmplum niż. przez wyliczenie cech. Ilustracją tego podejścia mogą być wypowiedzi dwóch współczesnych autorów, mimo że różnią się oni w dokładnym umiejscowieniu omawianego zjawiska w czasie. Jako pierwsze przybliżenie, powiedzmy po prostu tak: * nowoczesność* odnosi się do sposobów życia lub organizacji, które powstawały w Europie od około XVII wieku i które później w mniejszym lub większym stopniu zyskały zasięg światowy" (Giddcns, 1990: l). ..Doszło do tego między XVI a XVIII wiekiem; wszystko zaczęło się w krajach Europy Północno-zachodniej - a zwłaszcza w Anglii. Holandii, północnej Francji i północnych Niemczech" (Kumar, 1988: 5).

Większość historyków zgodziłaby się z tym, że nowoczesność powstała w następstwie wielkich rewolucji. Rewolucje amerykańska i francuska zbudowały polityczne i instytucjonalne ramy nowoczesności: demokrację konstytucyjną, rządy prawa i zasadę suwerenności państw narodowych. Rewolucja przemysłowa w Anglii stworzyła natomiast fundamenty ekonomiczne: produkcję przemysłową angażującą wolnych pracowników najemnych, stanowiącą źródło industrializmu i urbaniztnu jako nowego sposobu życia, oraz kapitalizm jako nową formę przywłaszczania i dystrybucji dóbr.

Jednakże taka historyczna charakterystyka, mimo iż użyteczna, wyraźnie nie jest wystarczająca. Zdefiniowanie konia przez wskazywanie palcem na zwierzę pasące się na łące nie neguje sensu głębszej analizy prowadzonej przez, zoologów. Od początku istnienia socjologii obserwujemy powtarzające się próby analitycznego zdefiniowania nowoczesności przez odkiycie jej fundamentalnych cech i ich wyjątkowej kombinacji tworzącej ten specyficzny syndrom.

Jedno z pierwszych wyjaśnień zostało sformułowane przez samego założyciela socjologii, Augusta Comte’a. Wskazał na kilka cech nowego porządku: (1) koncentrację siły roboczej w centrach miejskich, (2) organizację pracy zorientowaną na efektywność i zysk, (3) wykorzystanie odkryć naukowych i techniki w procesach produkcyjnych, (4) pojawienie się utajonych lub jawnych antagonizmów między pracodawcami i pracownikami, (5) wzrost kontrastów i nierówności społecznych, (6) system ekonomiczny oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i wolnej konkurencji.

Większość socjologów obiera drogę polegającą na zestawieniu obrazu nowoczesności z tradycyjnym społeczeństwem prenowoczesnym. W efekcie proponują oni modele biegunowe, dychotomiczne, pojęcia o charakterze kontrastowym. Ich podejścia różnią się znacznie w zależności od przyjmowanych stanowisk teoretycznych (a czasami również ideologicznych czy etycznych). Kilka modeli biegunowych zaproponowali klasyczni ewolucjoni-ści: opozycja społeczeństwa „militarnego” i „industrialnego" Herberta Spencera, Gemeinschaft i Gesellschaft Fcrdinanda Tocnnicsa, solidarność „mechaniczna" i „organiczna" Ćmile'a Durkheima. (Te trzy dychotomie zostaną szczegółowo omówione w rozdziale 7). Wszyscy trzej autorzy - bądź w optymistycznym nastroju (Spencer, Durkheim), bądź ze słowem przestrogi (Toennies) - trafnie zdiagnozowali niektóre z ważnych cech rodzącego się porządku społecznego. Z kolei Karol Marks i Fryderyk Engels zakreślili szeroko zakrojony i niezwykle wpływowy obraz nowoczesnego społeczeństwa kapitalistycznego, nadając mu silnie ideologiczny i krytyczny odcień. (Omówimy go szczegółowo w rozdziale 11, który jest poświęcony „materializmowi historycznemu" Marksa).

W tym miejscu chcemy omówić być może najbardziej systematyczne i gruntowne przedstawienie nowoczesności, które można znaleźć u Maxa Webera w jego biegunowych typach społeczeństwa „tradycyjnego" versus „kapitalistycznego" (podążymy ściśle za ich rekonstrukcją dokonaną przez Randalla Collinsa, 1980). Społeczeństwa tradycyjne i kapitalistyczne można przeciwstawić w sześciu wymiarach: charakterze własności, dominującej technologii, charakterze siły roboczej, charakterze rynku ekonomicznego, naturze prawa, dominujących motywacjach. Dychotomię tę przedstawia tabela 5.1.

Webcrowską wizję kapitalizmu można podsumować jego własnymi słowami: „W każdym razie kapitalizm jest dążeniem do zysku w sposób trwały, racjonalnie kapitalistyczny: do ciągle nowych zysków, do rentowności” (1994: 5) i. co równic ważne, charakteryzuje go „racjonalno-kapitalistyczna organizacja wolnej pracy" (s. 8). Jak podsumowuje centralne pojęcie racjonalnego przedsiębiorstwa kapitalistycznego Collins: „Cechami samego racjonalnego kapitalizmu są przedsiębiorcza organizacja kapitału, racjonalna technika, wolni pracownicy najemni, nicpodlegającc restrykcjom rynki i przewidywalne prawo" (1980:930).

W okresie po II wojnie światowej najbardziej wpływowym schematem intelektualnym służącym do analizy społeczeństwa tradycyjnego i nowoczesnego stal się ten zaproponowany przez Talcotta Parsonsa pod nazwą „zmiennych porządkujących” (1951:76 98,203-209; 1964:46-51,58-67). Pozostając wyraźnie pod wpływem Tocnnicsa, Durkheima i Webera, Parsons konstruuje swego rodzaju wielowymiarową skalę do porównywania różnych typów systemów społecznych. Przystosowując ją do naszych celów, możemy wyróżnić dwa przeciwstawne modele, z których pierwszy jest zbliżony do tego, który omawialiśmy dotąd jako „społeczeństwo tradycyjne" (tabela 5.2.).