201412130821

Istnieją nie tylko prognozy samorealiituącc się. Możliwe si| też i takie sytuacie Vtor>vh ogłoszenie prognozy stwierd/ąjącęj, ii w przyszłości ząjd/.ie zdarzenie 7 przyczynia się do nierojśeia tego zdarzenia. Takie prognozy nazwiemy prognozami samounieestw iąjąeymi się. Socjolog przewiduje na przykład, iż wskutek procesów industrializacji i urbanizacji rejonów dotąd wybitnie rolniczych wystąpią procesy dezorganizacji społecznej - chuligaństwo, alkoholizm, prostytucja itp. Polityk spo. łeczny może podjąć środki, aby do tych zjawisk nie doszło - przewidywanie nic sprawdzi się. Innym przykładem jest sytuacja ucznia, który uznawszy na trzy miesiące przed maturą, iż „zda na pewno”, przestał się uczyć i tym samym doprowadził do oblania egzaminu.

Opisane wyżej przykłady ilustrują pewne interesiyące problemy związane z przewidywaniem zjawisk społecznych. Nauki społeczne wydąją się tu no pozór w zasadniczo odmiennej sytuacji od innych nauk. gdzie zajście bądź niezi\jścic zdarzenia nic zależy od tego, czy badacz (trafnie lub nietrałnie) przewidział je, a jedynie od tego, jakie prawa rządzą zjawiskami i jaki jest w chwili i miejscu, dla których formułuje się przewidywanie, układ warunków początkowych odpowiednich praw.

Wśród przypadków omawianych jako przykłady samorealizujących się czy też samounicestwiających się prognoz warto wyraźnie odróżnić dwa typy sytuacji w zależności od tego, która z przesłanek prognozy była fałszywa: teza o zależności między zdarzeniami w niej wykorzystana czy zdanie stwierdzające, iż w konkretnym przypadku spełnione są warunki opisane w poprzedniku tej tezy.

1. Pierwszy typ polega na tym, iż formułowane jest pewne twierdzenie o kształcie przewidywania warunkowego (jeśli ząjdzie fi, to ząjdzie Z), a przewidywane skutki nie są dla badacza (lub badanej zbiorowości, czy wreszcie dla ośrodków kierujących badaną zbiorowością) obojętne. Jeśli skutki Z oceniane są jako pozytywne, ludzie, których to dotyczy, lub ich kierownicy zaczynają działać na rzecz tego, by powstały lub trwały warunki fi opisane przez poprzednik danego prawa. Jeśli oceniane są negatywnie, przystępują do działań mających na celu zapobieżenie ząjściu zdarzenia fi, będącego poprzednikiem danego prawa.

Jeśli samorzutne zajście warunków typu fi (lub też ich „samounicestwienie się")jest bardzo mało prawdopodobne lub zgoła niemożliwe, wówczas:

(a)    wprawdzie twierdzenie B —* Z jest prawdziwym prawem nauki,

(b)    ale zarazem odkrycie tego prawa jest warunkiem niezbędnym do podjęcia przez ludzi działań celem realizacji (czy „unicestwienia”) zjawiska fi figurującego w popracd-

I niku tego prawa,

(c)    tym samym odkrycie tego prawa jest niezbędne dla zajścia (odpowiednio zapobieżenia zajściu) zdarzenia Z będącego jego następnikiem.

Jeśli ponadto: po pierwsze — skutek Z jest na tyle atrakcyjny (bądź na tyle groźny), aby narzucała się konieczność podjęcia odpowiednich działań dla jego osiągnięcia (lub zapobieżenia mu), po drugie zaś — warunki początkowe danego prawa (tj. zjawiska typu fi) są podległe ludzkiej manipulacji, tak iż możliwe jest podjęcie odpowiednich skutecznych działań zmierzających do ich realizacji (lub zapobieżenia im), to samo wykrycie prawa typu fi —*■ Z jest warunkiem - nie teoretycznie wprawdzie, ale praktycznie - wystarczającym (lub przynajmniej prowadzącym z wysokim prawdopodobieństwem do) zajścia (lub nieząjścia) skutku Z. Mamy wówczas przykład samorea-

392