CCF2014022504

&Ą 2. Teoretyczno-metodologiczne problemy badań nad dyskursem

W tym kontekście można rozumieć władzę mediów nad świadomością społeczną. Media prezentują obraz rzeczywistości uznany przez siebie za słuszny, natomiast odbiorcy traktują go jako realny i reagują na niego tak jak na obiektywną rzeczywistość.

Osoby kontrolujące dyskurs Foucault nazywa „pasterzami”, a władzę przez nich posiadaną - „władzą pastoralną”. Ten rodzaj władzy pozwala traktować społeczeństwo jak bezwolne „stado owiec”, którym można dowolnie manipulować. Manipulacja ta ma szczególny charakter, prowadzona jest bowiem przez zabiegi językowe. Posiadający władzę mogą dzięki niej w taki sposób tworzyć i upowszechniać własną, wygodną wersję rzeczywistości.

Przypominam tutaj poglądy Foucaulta, ponieważ zainspirowały one van Dij-ka, który wykorzystał je do stworzenia własnej teorii dyskursu i - co ważniejsze -metody jego analizy.

Choć van Dijk uznaje olbrzymią rolę dyskursu, jednocześnie zwraca uwagę, że termin ten niezwykle trudno zdefiniować. Pisząc o dyskursie, posługuje się jedynie ogólnymi określeniami: dyskurs jest formą użycia języka, językiem w użyciu czy też zdarzeniem komunikacyjnym - zarazem wskazuje, że    ,

[...] byłoby idealnie, gdyby wszystko, co wiemy na temat dyskursu, udało się zmieścić w jednej poręcznej definicji. Niestety, podobnie jak w przypadku takich pokrewnych pojęć, jak „język", „komunikacja", „interakcja”, „społeczeństwo” i „kultura”, również „dyskurs” jest nieuchronnie kategorią rozmytą. Jak to często bywa z pojęciami, które oznaczają złożone zjawiska, dopiero cała dyscyplina - w tym wypadku zaś nowa dyscyplina, leżąca na skrzyżowaniu tradycyjnych podziałów, zwana analizą dyskursu, dostarcza pełnej definicji takich fundamentalnych kategorii¹.

Dyskurs dla van Dijka może mieć różną postać: wypowiedzi ustnych (rozmowy, debaty), tekstów pisanych (listy, wiadomości i artykuły w gazetach i czasopismach, podręczniki), a nawet przekazów pozawerbalnych (obrazy, znaki, dźwięki). Jest to podejście odmienne od tradycyjnego, które utożsamiało dyskurs wyłącznie z komunikacją werbalną i ograniczało go do języka mówionego. Van Dijk rozszerzył pojęcie dyskursu do jednostek komunikacji utrwalonych na piśmie.

Choć - pisał - wielu badaczy dyskursu skupia się szczególnie na języku mówionym, na wypowiedzi, wydaje się, że w obręb pojęcia dyskursu warto włączyć też teksty pisane. Istnieje wiele podobieństw między sposobami mówienia i pisania, jakie dane osoby stosują w celu wyrażania swoich przekonań².

Przyjęcie przez van Dijka założenia, że w trakcie badania tekstu analizuje się dyskurs pisany, zwraca uwagę na podobieństwo między niektórymi wypowiedziami pisemnymi i ustnymi. Te ostatnie są zwykle rodzajem interakcji, angażujących użytkowników języka, pełniących rolę nadawców i odbiorców, teksty pisane zaś można traktować jako produkty tych zachowań werbalnych. Jedne i drugie dają się objąć wspólnym terminem „dyskurs”, gdyż - jak pisze van Dijk -

[...] mimo szeregu znaczących różnic, między językiem mówionym i pisanym istnieje dostatecznie dużo podobieństw, by usprawiedliwić objęcie obu tych trybów komunikacji jednym ogólnym pojęciem dyskurs³.

Te podobieństwa można sprowadzić do tego, że odbiorcy tekstów, czytając je i rozumiejąc, muszą się wykazać pewną aktywnością. Poza tym w przypadku dyskursu pisanego spontaniczne reakcje zdarzają się równie często, jak przy dyskursie mówionym.

Przyjęte przez van Dijka rozumienie dyskursu pozwala wskazać trzy jego wymiary: cechuje go po pierwsze użycie języka, po drugie - przekazywanie idei, i wreszcie po trzecie - interakcja w sytuacjach społecznych.

Istotą dyskursu jest nie tyle uzgodnienie poglądów na jakiś temat, ile raczej prezentacja i ścieranie się różnych opinii, odmiennych punktów widzenia. W związku z tym pojęcie to dość często bywa łączone z manipulacją rzeczywistością, stosowaną przez uczestników dyskursu, którzy kreują najbardziej pożądaną dla siebie wersję świata.

Szczególną rolę przypisuje się kontekstom, w jakich toczy się dyskurs, zarówno politycznym, społecznym, kulturowym, jak i ekonomicznym oraz historycznym. Konteksty te są bardzo ważne, ponieważ w nich właśnie tkwią

[...] źródła wypowiadanych słów i ujawnianych za ich pomocą przekonań, a w konsekwencji źródła przebiegu dyskursu⁴.

2.2. Analiza dyskursu jako metoda

POZNAWANIA RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ

Analiza dyskursu jest metodą badań, która umożliwia, przez badanie mechanizmów komunikacji, poznanie rzeczywistości społecznej, czyli sposobów funkcjonowania ludzi i rzeczy w przestrzeni społeczno-kulturowej oraz ich wzajemnych stosunków i zasad, na jakich się opierają. Rzeczywistość społeczna istnieje obiektywnie, gdyż tworzą ją elementy doświadczane przez każdego człowieka, jednak poszczególne jednostki wybierają z otaczającej rzeczywistości te elementy, które znają albo które pragną poznać; inaczej mówiąc, doświadczenie człowieka jest kształtowane przez te elementy, z którymi ma on kontakt. Rzeczywistość

1

   T.A. van Dijk, Badania..., dz. cyt., s. 9.

2

   Tamże, s. 11.

3

   Tamże.

4

   M.A. Kowalski, Dyskurs kolonialny..., dz. cyt., s. 27.