img006

3

Zadziwiająca wieloznaczność uśmiechu, fakt. że pojawia się on w okolicznościach, które nic mają ze sobą nic wspólnego, nieprzebrana różnorodność jego odcieni uczuciowych sprawiają. iż zajmuje on specjalne miejsce wśród ekspresji mimicznych. Nauka nie wiedziała dotychczas, co z nim począć. Zbyt kurczowo trzymała się jednostronnego poglądu sugerowanego przez nazwy językowe, głoszącego, że uśmiech jest pomniejszeniem śmiechu albo śmiechem in sialu nasccndi. a także że daje się w pewnych granicach zastąpić śmiechem. Dlatego uważano, iż też trzeba go badać jako dodatek do niego, niewart oddzielnego traktowania. Dokładniejsza analiza pokazała, że nie jest tak źle. Uśmiech jest formą wyrazu sui generis. pasującą lub dającą się dopasować do emocji najrozmaitszego rodzaju i mocy, jednak zawsze mających mało wyraziste lormy pobudzania. Jako wyraz odprężenia, w pewnych okolicznościach powstający spontanicznie, daje możliwość, by nim grać, zwłaszcza jeśli dysproporcja między wyrazistością i silą emocji a jej mało wyrazistą formą pobudzania skłania do lego. żeby ową spontaniczną ekspresję wspomagać. Toteż uśmiech w wielu sytuacjach, gdy chce coś zasugerować, dać coś do zrozumienia, utrwalić przelotną emocję albo zaznaczyć dystans w stosunku do niej. przeradza się w świadomą, symboliczną grę min — grę swoim własnym wyrazem. Niepostrzeżenie ekspresja z naturalnego ruchu przemienia się w świadomie zamierzony gest. a spontaniczna symbolika przekształca się w wysublimowaną alegorię kontrolowanego ciała.

Jeśli uśmiech nazwiemy mimiką ducha, powiedzenie to wymagać będzie zarówno pewnego ograniczenia, jak i rozszerzenia. Wydaje się mianowicie, iż duchową, pełną duchowego sensu ekspresją można nazwać jedynie grę naturalną symboliką odprężenia, natomiast spontaniczne formy zadowolenia, przyjacielskości i rozweselenia, a także nic mniej spontaniczne ekspresje szczęśliwości, religijnej ekstazy, kontemplacji i wewnętrznego spokoju trzeba wyłączyć z zakresu tej nazwy. Albo inaczej — brać pod uwagę treść mimiki i wyłączyć tylko spon-

tanicznc formy jako wyraz jedynie nastrojów i witalnych stanów. Oba ujęcia są jednak za wąskie, gdyż uwzględniają albo tylko charakter gestu (w którym wyraża się „duch”), albo tylko pewne duchowe treści. Rzecz ma się całkiem odwrotnie: uśmiech tylko dlatego wyraża dystans człowieka w stosunku do samego siebie i otaczającego go świata — co nazywamy duchowością człowieka: dzięki niej ma on świadomość swej przynależności do świata duchowego — że już jako naturalna mina wyrażając coś zachowuje zarazem dystans w stosunku do tego wyrazu. Uśmiech świadczy o odprężeniu, którego zwierzę nigdy nic może osiągnąć z powodu braku dystansu w stosunku do własnego ciała i odpowiedniego dla siebie środowiska. Dlatego też uśmiech ma dla uśmiechającego się ów element gry. który zachęca do grania uśmiechem, do gry min. Uśmiech staje się nośnikiem sensu par rvtr//emr. odzwierciedleniem nie tylko wielu uczuć i ich odcieni, lecz wręcz ludzkiej postawy. Oczywiście nie chcę przez to powiedzieć, że każdy uśmiech jest ..w gruncie rzeczy" uśmiechem / samego siebie. Daleko mi do takiego przeceniania mli humoru i ironii. Jednak zdolność uśmiechu do reagowania na emocje, których słaba moc pobudzająca nie pozostaje w żadnym stosunku do ich rodzaju i siły. świadczy o tym. żc niezależnie od jego transformacji w gest czy maskę, niezależnie ml jego treści, w każdym uśmiechu objawia się ów specyficzny dystans, który leży u podstawy wszelkich typowo ludzkich umiejętności, między innymi u podstawy języka.

Uśmiech jest mimiką ducha. Możemy także powiedzieć — jest mimiką ludzkiej pozycji. Jeśli tak. to jak jest ze śmiechem i płaczem? Czyż sąd ten nie jest sprzeczny z naszą własną tezą. ze śmiech i plącz są wyłącznym przywilejem człowieka, wyrazem jego ekscentrycznej pozycji? Otóż po pierwsze, nie są one w ogóle mimicznymi ruchami, lecz reakcjami katastrofami na granicy ludzkiego zachowania. Wprawdzie jako wybuchy uczuć wpływają także na mimikę, jednak tylko dlatego, żc przestajemy panować nad sobą i tracimy przez to kontrolę nad własnym ciałem. Utrata ta przydarza się człowiekowi w sytuacjach, w których nic wic on. co począć, które przez swoją wieloznacz-