IMG11

Watykańskiej, w bibliotece miejskiej w Awinionic i w Biblio-(beąae Nationale w Paryżu.

Z W Kościele wschodnim — w VII-VLH w. ważną rolę pełniła b. patriarchatu w Konstantynopolu, zwł. w kształcenia duchowieństwa i jako podstawa źródłowa w rozstrzyganiu sporów dogm.; odbudowana po pożarze 780, przetrwała do poł. XVI w. Poważnym ośrodkiem studiów i produkcji rpsów stał się na pocz. IX w. klasztor Studios w Konstantynopolu; jego opat Teodor Studyta, zw. Benedyktem Wschodu, otaczał szczególną opieką b. i skryptorium. Zreformowane wg reguły Teodora klasztory anachoretów na górze -> Athos tworzyły od końca X nieprzerwanie do XV w. ważny ośrodek gromadzenia i kopiowania ksiąg; obecnie na Athos przechowuje się ok. 11 000 rpsów, głównie o treści teol. i liturgicznej. Drugim ośrodkiem stał się klasztor św. Jana Apostoła na Patmos z b. założoną 1088 przez Chiystodula; z 330 kodeksów, które wymienia katalog tej b. z 1201, do dziś zachowało się 114. Do b. kościelnych Bliskiego Wschodu należy b. patriarchatu jeroz., która powstała z połączenia b. Grobu Świętego, b. klasztoru w Mar Saba i in. mniejszych księgozbiorów; w średniowieczu zgromadziła cenne rpsy, wśród nich produkty własnego skryptorium. O istnieniu w VII w. b. patriarchatu antioch. i jej bogatych zbiorach wnioskuje się na podstawie źródeł pośrednich. Słynny kodeks !p aleksandiyjski, zawierający pełny tekst Biblii ST i NT z V w. (obecnie w British Museum), dowodzi znaczenia dawnej b. patriarchatu, którą po zajęciu 642 miasta przez Arabów przeniesiono do Kairu; obecnie znajduje się znów w Aleksandrii. B. klasztoru św. Katarzyny na Synaju przewyższyła inne zasobnością rpsów; z niej pochodzi odkryty przez K. Tischendorfa w poł. XIX w. kodeks -*■ synajski (obecnie w British Museum) oraz palimpsest z syro-synajskim przekł. 4 Ewangelii (-> Biblia IV A 3). Trwalsze ślady pozostawiła kultura bizant. na Sycylii w okresie egzarchatu raweńskiego (368-752), skąd wpływ jej zaczął ogarniać pd. Włochy. Zakładane w X w. wg reguły Teodora Studyty klasztory organizowały b. i skryptoria. Wśród nich większe pod tym względem znaczenie uzyskał klasztor bazylianów w Grottaferrata, zał. 1004 przez Nila z Rosano.

Ruś Kijowska, przyjmując 988 chrześcijaństwo w obrządku bizant., znalazła się w zasięgu wpływów tamtejszej kultury. B. zakładano tu prawdopodobnie już w X w. przy cerkwiach; za panowania Jarosława Mądrego (1019-54) wysunęły się na czoło b. kijowskie przy soborze św. Zofii oraz w Ławrze Pieczerskiej; przepisywano w nich i tłumaczono dzieła greckie. W XI i XII w. czynne były b. przy soborach i klasztorach, m.in. w Nowogrodzie Wielkim, gdzie powstał pierwszy (datowany na poł. XI w.) zabytek piśmiennictwa — Ewangeliarz Ostromira, przepisany z oryginału bułgarskiego. Intensywny rozwój b. został zahamowany przez rozbicie dzielnicowe i najazd mongolski w XIII w., w którym stosunkowo najmniej ucierpiały ziemie nowogrodzka i pskowska; toteż Nowogród Wielki z b. soboru św. Zofii stał się głównym ośrodkiem, w którym zachowały się najstarsze zabytki staroruskiego piśmiennictwa; tu też przepisywano rpsy dla innych b. klasztornych w Starej Rusi. Kiedy w XIV w. za panowania Iwana 1 Kality i jego następców w księstwie moskiewskim ośrodkiem życia polit. i kulturalnego stała się Moskwa, zał. przez Sergiusza Radoneżskiego klasztor, zw. później Ławrą Troicko-Sergicjewską (obecnie Zagorsk k. Moskwy), stał się jednym z głównych ośrodków produkcji, zabezpieczania i udostępniania książki.

W. WalUobach, Dat Schrlftweaen Im Mlltelalter, L 1871. 1Ś96*; F. Ehrle, Historio II, Romanorum Pontlficum, tum Donlfatlanae, tum Avlnlonensls enarrata •' 'iniUfult ta rum Indlclbu.i allla/jue documcntls llluetrata, R 1890; T. Gottlleb,

¹ brr nillielailerllclte O., L 1896, Gr 1955*; D.I. Abramowicz, Sofijika b,, Pib 1903; J. Sajdak, De codlclbus graeelt In Monte Cassino, RWFPAU 3 (1913) 1*97; Mltielalitrllcite Blbllothektkalaloge ósterrełcht I-V, W 1913-71; Mhtel-dirrluh* BlblloihtkiluuaJoge Dcuttchland und der Schwelz I-III, Mn 1918-62; ►. l/4lłcr, Deutsche Kloilcrblbllotheken, Ktt 1918, Bo 1922*; J. Theclc, Dle >fondt<hrifien de i Benedłkilnerkłostcrs sancll Pelrl zu Erfurt, L 1920; H.D. M ,*>*». A HUtory of Durham Cathedral Llbrary, Durham 1923; H. Braucr, in* tRtcherel ton Sanki Gallen, und dat allhochdeultehe Schrłfttum, HI 1926; M «**»•». Dle B. der ehemallgen Mainzer Kartdute, L 1927; Aut Fuldas Ftattęhrtft tum I SO-Jdhrlgen JubiUlum der Landesblbllolhek Fulda, f -AAn IfM: A FAb, Ole SOfttMbllothek In Sanki OaUen, Sanki Galica 1929;

w Kościele powszechnym — BIBLIOTEKI KOŚCIELNE

B.H. Strcctcr, Chalnad Llbrarlea. A Survey of four Ceniurlea In Ihe Evoluilon of Ihe Engllsh Llbrary, Lo 1931; K. Christ, Dla D. dat Kłosiem Fulda Im 16. Jahrhundert, L 1933; B. Wirtgon, Dle Handschrlften des Kłosiem Sl. Feler und Paul zu Erfurt bis zum Ende des 13. Jahrhunderts, L 1936; O. Przychockł, Menander w katalogu B. PotrlarchalneJ w Konstantynopolu, SPAU 42(1937) 28-32; E. Leśno, Les llvres, scrlptorla et b. du commencemenl du VIII* ó la fin du XI* alicie. Lilio 1938; R.A.B. Mynors, Durham Cathedral Manuscrlplt to ihe End of the XII Century, Ox 1939; J.W. Thompson, The Medleral Llbrary, Ch 1939, NY 1965*; B. BischofT, Dle sUdosldeulschen Schrelbschulen und B. In der Karollngerzelt I, Wio 1940, 1960*; Handbuch der BlbUolhekwInenschaft, L 1940, Wie 1953*; C. Lucchcsi, L'antlca b. de! padrl domenlcanl dl Dologna delta tuce del suo lnventarlo. Boi 1940; N.R. Kehr, Medleval Llbrarlea ofOreat Brltaln. A List of Survlvlng Books, Lo 1941, 1964*; A. Pelzer, Addenda et emendanda ad Franclscl Ehrle „Hlslorlae B. Romanorum Pontlficum, tum Bonlfatlanae, tum Avlnlonensls", R 1947; W. NeumOller, K. Holtcr, Dle mlltel-alterllclic BOcheryerzelchnIsse des Stlftes KremsmUnster, Linz 1930; O. Volk, Dle byzantlnlschen Klosterblbllothaken von Konstanllnopel, Thessalonlke und Klelnaslen, Mn 1935; E. Lehmann, Dle Dlbllotheksrdume der dculschen Kliistcr Im Mlttelaltcr, B 1957; R.E. Willson, Engllsh Benedlctlne Monastlc Llbrarlea durlng the Mlddle Ages, NY 1957; Ch. Oursel, La genise des manuscrlts prlml-tlfs de l'abbaye de Clteaux sous l'abbatlal de Salnt-Ellenne Hardlng, Mćmoiret deTAcaclćmie des Sciences, Arts et Bcllcs Lcttres do Dijon 114 (1957-59) 43-32; K.I. Abramów, Istorlju blbllotlecznogo dlela w SSSR, Mwa 1959, 1970*; P. Lehmann, Erforschung des Mlttelallers I-V, St 1959-62; L. Tcutsch, Casslo-dorus senator. Grttnder der Klosterblbllothek von Vlvarlum, Llbrl 9(1959) 215-239; V. Alce, A. d’Amato, La B. San Domenlco In Dologna, Fi 1961; B. Kurbisówna, SSS II 543-544; Ch. Samaran, Les archhet et la B. du Chapltre de Notre-Dame, RHEF 55(1964) 99-107; H. Erbacher, Schatzkammer des Wlssens. Eln Beltrag zur Oeschlchte der klrchllchen D., Neustadt an der Afsch 1966; G. Norticr, Les b. midlirales des abbayes binidlcllnee de Normandie, P 1966, 1971*; N.G. Wilson, The Llbrarlea of the Dyzantlne World, Greek, Roman and Byzantine Studies 8 (1967) 53-80; R. Irwin, Encyclopaedla of Llbrary and Information Science, NY 1968, I 399-416; E.D. Johnson, Hlttory of Llbrarlea In the Western World, Metuchen 1970*; U. Winter, Dle mlttel-allerllchen Blbllothekskataloge aus Corble. Kommentlerie Edltlon und biblio-theks und wlssenschąftllche Untersuchung, B 1970. Witold Nowodworski

C. Czasy Nowożytne — Rozwój b. kościelnych w tym okresie pozostaje w związku z panującymi prądami umysłowymi.

1. Rozwijający się na przełonpe XIV i XV w. we Włoszech renesans i związany z nim humanizm charakteryzowało szczególne zainteresowanie literaturą starożytną. Pasją życiową humanistów (F. Petrarca, G. Boccaccio i in.) było gromadzenie rpsów autorów staroż.; sławę największego zbieracza zyskał G. Poggio Bracciolini. Humanizm, choć sekularyzował życie umysłowe i szerzył kult indywidualności, nie występował jednak przeciw Kościołowi. Stąd wielu wybitnych duchownych żywiło kult dla starożytności klasycznej. Kardynał Bessarion ofiarował Wenecji zbiór rpsów (482 gr. i 264 łac.), który dał początek b. Marciana. Papieże Mikołaj V (1447-55) i Sykstus IV (1471-84) stali się faktycznymi założycielami B. Watykańskiej. Pierwsza b. publiczna czasów nowoż., umieszczona w klasztorze św. Marka we Florencji, zawdzięczała swe powstanie pasji zbiera-czcj Niccoló Niccoli i mecenatowi C. Mcdici, a b. opactwa benedyktyńskiego Santa Maria pomnożenie zbiorów — wielbicielowi kultury staroż. A. Corbinellemu; przyjaciel humanistów D. di Pandolfo Malatesta założył 1452 przy kościele Franciszkanów słynną b., zw. Malatestiana.

Na fundacji b. kościelnych w Niemczech humanizm, który wprawdzie miał tu wybitnych przedstawicieli (Mikołaj z Kuzy, Albrecht Eyb, J. Dalberg), nie zostawił trwalszych śladów. Założona przez Jana Trithemiusa, opata klasztoru benedyktyńskiego, b. w Sponheim, często odwiedzana przez humanistów, istniała krótko i uległa 1564 sekularyzacji.

Reformacja Lutra całkowicie zmieniła kierunek rozwoju b. kościelnych, zapoczątkowany przez humanizm włoski. Akcję tworzenia b. ewangelickich w oparciu o zasoby b. kościelnych kat. zapoczątkowało 1528 rozporządzenie J. Bugenhagena dla kościoła św. Andrzeja w Brunszwiku; pierwsze b. ewangelickie powstały m.in. w Hamburgu, Lubece, Halle i Eislcbcn. Księgozbiory seku-laryzowanych klasztorów umożliwiły m.in, zorganizowanie b. uniwersyteckiej w Lipsku oraz b. przy nowo utworzonych uniw. w Wittcnberdze (1502), Marburgu (1527), Królewcu (1544) i in. Bogaty księgozbiór klasztoru benedyktyńskiego w Lorsch włączył Otton Henryk, elektor Palatynatu Reńskiego, do swej sławnej b., zw. Palatina. W podobny sposób pomnażały się tworzone przez książąt protestanckich b. krajowe (WolfenbOtteł) oraz powstawały b. organizowane przy radach miejskich (Norymberga, Magdeburg, Augsburg). Często zmianom własnościo-

502