I w odmianach czasu smak jest 15

WSTĘP

Obserwujemy w tej poezji szczególny rodzaj „zmysłowego spojrzenia”, które obejmuje ze wzruszającą czułością nie tylko człowieka, ale również cały świat zewnętrzny (J. A. Morsztyn, Na klacz hiszpańską). Z naukową prawie pedanterią poeci wyliczają np. nazwy ptaków i zwierząt (H. Morsztyn, Historia ucieszna o zacnej królewnie Banialuce ... Rozdz. MII), szczegółowo opisują smak i różnorodność potraw i napojów (H. Morsztyn, Dobra myśl ochotnego gospodarza). Istnieją w polskim baroku całe plejady wierszy i wierszyków świadczących o uwrażliwieniu nawet na martwe przedmioty'; stosunek do nich jest niekiedy nacechowany niemal tkliwością.

Inną cechą poezji baroku była jej ogromna wrażliwość na kolory, a nawet na odcienie tej samej barwy-. Było to świadome odejście od poetyki antyczno-renesansowej, która nie pozwalała artyście na całkowitą sw^robodę w tak malowniczym i drobiazgowym opisie świata. Spośród poetów XVII wieku szczególnymi wyczuleniem na barwy wyróżnił się Samuel Twardow* ski w swoich poematach epickich. Była to wrażliwość na kontrastowe zestawienia kolorów, na światło i jego refleksy rzucane na przedmioty. To wszystko, co lśni, błyszczy, opalizuje — zwTaca uw*agc ówczesnych poetów. W tym m.in. wyraża się barokowa skłonność do przepychu, ozdobności. bogactwa.

Poeci baroku mają uczuciowy stosunek do pejzażu, dostrzegają w^ł nim kwiaty, drzewa, zwierzęta, których nic zauważała poezja poprzednich okresów. Nobilitacja poetycka roślin czy zwierząt sprawia, żc świat w^rokół człowieka staje się bogatszy, bardziej zróżnicowany, a na-wet przeniknięty rozmaitymi nastrojami, jak się to dzieje w Roksolankach Szymona Zimorowi-ca lub Dafnidzie Samuela Twardowskiego.

Renesansowa* reguły kompozycji utworu — spuścizna po poetykach klasycznych — ulegają w* epoce baroku zasadniczemu przekształceniu. Poeci z wielką swobodą traktują poszczególne elementy utworu. Zapewne nic bez znaczenia było odczucie, które Maciej Kazimier/. Sarbiew-ski ujął w sławną formułę-, discordia concors i Concordia discors. Dostrzeżenie owych sprzecznych elementów', które w^r efekcie tworzą pełną nadrzędną harmonię rzeczywistości, kazało poetom na wzór natury' budować własną wizję świata. A wszy^rstko to służyło naczelnej zasadzie barokowej twórczości — zasadzie zadziwienia, olśnienia czytelnika czy słuchacza.

Do ulubionych technik poetyckich baroku należało m.in. konstruowanie wiersza wo-kół osi, którą jest pojęcie abstrakcyjne, takie jak śmierć (K. Bolcsławiusz. Echo pierwsze o śmierci; J. Baka, Uwagi o wieczności), myśl (Z. Morsztyn, Mysi ludzka), pamięć (W. Potocki, Pamięć), cnota (H. Morsztyn, Cnota), czas (H. Morsztyn, Czas).

Poeci polskiego baroku nic przestrzegają ry gorystycznie uznanych reguł stylu: nic zawsze o rzeczach wrosły eh mówią wzniosie i traktują ten fakt jako świadomy zabieg artystyczny. Aby nadać tekstowi większą dynamikę, jakby przyspieszyć jego tylni, mnożą szeregi słów, najczęściej czasowników bez spójnika, utyskując w ten sposób większą kondensację wiersza, potęgując jego ekspresyjność.

Barokowi zawdzięczamy również pewną dojrzałość literatury, poświadczoną ironicznym niekiedy dystansem twórców w stosunku do uprawianego rzemiosła artystycznego. Dzięki owemu dystansowi poeci krytycznie oceniają nie tylko płody własnego pióra, ale także mity cywilizacyjne, przedtem czczone bez zastrzeżeń (np. mit arkadyjski), oraz wzorce artystyczne. Oto przyczyna posługiwania się parodią czy pastiszem, stąd swobodne mieszanie gatunków literackich, surowa ich ocena, naw^rct eposu, który w poetykach klasycznych i renesansowych stawiany był na pierwszym miejscu. Poeci baroku zaczynają wątpić w wystarczalność słowa; pragną je wspomóc muzyką. Powstaje wówczas poezja śpiewana, zachowały się instrukcje muzyczne. Kiedy indziej wspierają słowo poetyckie obrazem, jak w twórczości cm-blematycznej.