Obraz2 (4)

Przestrzeń społeczno-gospodarcza jako przedmiot badań geografii politycznej. Dokonując próby określenia niektórych przynajmniej kierunków badań z zakresu geografii politycznej warto wskazać, że istotne miejsce zajmowały tu zawsze problemy gospodarcze, i to niezależnie od zakresu ujęcia. Jest to o tyle zrozumiale, że właśnie studia nad organizacją przestrzeni społeczno-gospodarczej i zasadami jej funkcjonowania nie mogą zagadnień tych pomijać. Polityczne uwarunkowania organizacji przestrzeni — a więc zagadnienia będące par excellence przedmiotem zainteresowania geografii politycznej — nie mogą wręcz obyć się bez podjęcia tematyki gospodarczej. Pozwala to bowiem wyjść poza prostą rejestrację lokalizacji niektórych zjawisk politycznych w przestrzeni geograficznej, a tym samym odejść od traktowania ich w sposób mniej lub bardziej statyczny i opisowy. Badanie zmian tej przestrzeni w ujęciu historycznym oraz ich analiza pozwalają na szersze ukazanie dynamiki tych przemian, ich kierunków i uwarunkowań, wreszcie rezultatów, których jednym z przejawów może być na przykład tworzenie się współcześnie światowego układu policentrycznego w zakresie gospoarczym, tworzenie się nowych-ośrodków wzrostu i rozwoju, przesuwanie się w przestrzeni światowej potencjałów gospodarczych. Jednym z przejawów łych zmian jest tworzenie się nowych podziałów przestrzeni światowej, zagadnienie, które stać się powinno jednym z podstawowych tematów rozważań geografii politycznej.

Poruszone poprzednio zagadnienia pozwalają także zastanowić się nad próbą ponownego określenia jednego z tradycyjnych już przedmiotów geografii politycznej — a mianowicie zagadnienia wpływu państwa, jego polityki czy roli, na charakter i zakres przeobrażeń gospodarczych, przede wszystkim w ich ujęciu przestrzennym. Byłoby dziś wielkim błędem niedocenianie roli tego typu studiów dla potrzeb praktycznych w zakresie planowania i rozwoju regionalnego w krajach o gospodarce planowej. Równocześnie jednak trzeba mieć stale na uwadze, że elementy planowania, w tym planowania regionalnego, w takim czy innym wymiarze, praktykowane są w coraz większej liczbie krajów. Ten stan rzeczy powodować mttsi naturalny wzrost zainteresowania geografii politycznej problematyką gospodarczą, w tym także gospodarką przestrzenną (m.in. wiążącym się z tym zagadnieniem samorządu terytorialnego, konkretnymi efektami jego uprawnień w zakresie decydowania o lokalizacji poszczególnych działalności itp.). Płaszczyzna rozważań: gospodarka-polityka--przestrzeń (a także środowisko) jest dzisiaj jednym z podstawowych tematów geografii — w tym także geografii politycznej. Świadczy o- tym najlepiej stale wzrastająca liczba opracowań naukowych.

Problematyka gospodarcza powinna stać się przedmiotem szczególnego zainteresowania ze strony geografii politycznej także dlatego, że pojawiła się nowa grupa problemów, która w stopniu jeszcze dalece niedostatecznym uwzględniona jest przez nauki geograficzne (geografię społeczno-gospodarczą). Chodzi tu mianowicie o tworzenie się i dynamiczny rozwój gospodarki światowej (którą niekiedy traktuje się nawet jako system gospodarki światowej). Jest ona zajwiskiem na tyle nowym, że w zakresie nauk geograficznych pojawiło

opracowań na ten temat. Tymczasem należy' mieć na uwadze, iż towarzyszy jej wspomniane już uprzednio tworzenie się niezwykle istotnych nowych układów, powiązań i podziałów świata, zarówno w sensie gospodarczym, jak i politycznym². Fakt tworzenia się i rozwoju gospodarki światowej staje się obecnie w pewnym sensie nadrzędny w stosunku do wszystkich dotychczasowych rozważań odnoszących się do ważnych skądinąd różnorodnych aspektów, zarówno gospodarczych, jak i politycznych, ewolucji przestrzeni. Ograniczają się one bowiem przeważnie do formalnych granic państw, nie biorąc pod uwagę, że w coraz liczniejszych przypadkach mamy już do czynienia z organizmami ponadpaństwowymi.

Problematyka rozwoju zależnego i współzależnego. Problematyka zależności jest od dawna przedmiotem zainteresowania geografii politycznej i szeroko rozważana w różnorodnych aspektach. W niepomiernie mniejszym stopniu natomiast wprowadzona została do tej dziedziny nauk geograficznych problematyka rozwoju zależnego. Podkreślić wprawdzie należy, iż problematyka rozwoju zależnego i jego konsekwencji dla organizacji przestrzeni społeczno--gospodarczej stała się przedmiotem badań różnych dziedzin wiedzy, poczynając właściwie od połowy lat pięćdziesiątych naszego stulecia, jednakże w małym stosunkowo stopniu weszła w orbitę zainteresowania geografii politycznej. Tymczasem zagadnienia związane z rozwojem zależnym, a szczególnie jego konsekwencje przestrzenne, mają również swój aspekt polityczny. Chodzi tu między innymi o rozkład sił między „centrum” i „peryferiami”, hierarchizację obszarów centralnych, przesuwanie się ich w przestrzeni, różnego rodzaju próby typologii zarówno „centrum”, jak i „peryferii” itp.³. Rozważania te w przeważającej mierze odnosiły się wprawdzie do szeroko rozumianej problematyki krajów Trzeciego Świata, niemniej ze zrozumiałych względów miały na uwadze występujące zależności między tą grupą krajów a krajami rozwiniętymi.

Obok przestrzennych konsekwencji rozwoju zależnego w coraz większym stopniu zaczynamy także mieć tu do czynienia z jedną z najważniejszych prawidłowości związanych z tworzeniem się gospodarki światowej i kształtującej przestrzeń współczesną, a mianowicie z narastaniem procesów rozwoju o charakterze współzależnym⁴. Banalne jest stwierdzenie, że gospodarka światowa stanowi swoisty system naczyń połączonych. Jednakże wspomniane tu procesy rozwoju współzależnego idą znacznie dalej, gdyż dotyczą nie tylko handlu, lecz szeroko wkraczają w różnorodne dziedziny gospodarki — produkcję, usługi,

⁵ Wstępny zarys omawianej tu problematyki przedstawiłem w artykule pt. Niektóre współczesne procesy gospodarcze i tworzenie się podstaw nowej organizacji przestrzeni, Przegl. Geogr., 3, 1982, s. 282-289.

i Nielctbre materiały na len temat opublikowane zostały w Przegl. Zagr. Liter. Geogr. Są to: Przestrzeń krajów Trzeciego Świata, z. 1-2,    1974; Teoria biegtmów wzrostu, z.

3—4, 1978; Współczesne kierunki metodologiczne w geografii Trzeciego Świata, z 1, 1981; Problemy geografii rozwoju, z. 4, 1981.

■    RoSciszewski, 1981 Rozwój zależny a badania nad geografią rozwoju. Dok. Geogr.,

z. 5, s. 24-35.