P1050250

Aktualne rozczłonkowanie zdania

86

P

R — T, tj. tematyzacja poprzedzającego rcmatu (w ramach tego schematu może być interpretowana klasyczna teza Mathesiusa, że temat wypowiedzenia wynika z poprzedzającego wypowiedzenia), oraz T — T lub, inaczej, połączenie następujących po sobie wypowiedzeń za pomocą ich tematów (w ostatniej wersji typologii DaneSa — drugi typ). Dopiero po takim uproszczeniu próbowałem w pełni otworzyć drogę do samodzielnego zastosowania ujęcia semantycznego w całym zakresie i wprowadziłem pojęcie tekstowego paradygmatu jako zbioru wszelkich różnych nawzajem ekwiwalentnych nazw, które w ramach jednego następstwa tematycznego pośredniczą w nawiązaniu między wypowiedzeniami. Przez znaczeniową ekwiwalencję przy tym rozumiem zgodność większości cech semantycznych (markers) odpowiednich nazw lub zgodność cech istotnych z punktu widzenia treści i funkcji danego tekstu. Pomijam w tej chwili ogólne warunki uznania określonych wyrazów za ekwiwalentne⁵.

Syntaktyczne wzorce następstwa tematycznego nie zostały wyodrębnione po-to, by stanowić podstawę typologii tekstów. Taka typologia musi się opierać na kompleksowej analizie syntaktyczno-semantycznej.

3.1. Zobaczymy to na dwóch formach pod wieloma względami przeciwstawnych, jakimi są narracja i wiersz liryczny. Jak pokazałem⁶, mamy wiele powodów, by sądzić, że w znacznej liczbie tekstów lirycznych przeważają następstwa typu TT, a więc z tematami nawiązującymi w sposób ciągły. Denotaty oznaczone przez tematy wypowiedzeń w danym tematycznym następstwie są w liryce na ogół identyczne.

Ale z badań nad czeskimi opowiadaniami i powieściami wynika, że następstwo typu TT jest podstawą spójności także w tych partiach prozy narracyjnej, w których jest mowa o zdarzeniach, a więc w „czystej” narracji, oraz w wielu wypowiedziach wprowadzających dialog. W płaszczyźnie syntaktyki ponadzdaniowej nie ma wielkiej różnicy między liryką a narracją, chociaż liryka ujawnia raczej tendencję do takiego uszeregowania, aby wszystkie wypowiedzenia następujące po sobie należały do jednego tematycznego następstwa, podczas gdy w opowiadaniu z reguły przeplata się kilka następstw tematycznych cząstkowych. Tematy poszczególnych wypowiedzeń na przemian wchodzą do któregoś tematycznego następstwa, w niektórych tematach dwa lub więcej cząstkowych następstw przenika się nawzajem, np.:

[Matka] siadła sobie na kanapce w kuchni, na coś czekała. Dzieci kręciły się. ale widząc oczy matczyne wpadły w bojaźliwe zakłopotanie i [...]. Tylko najstarsza pozostała przy oknie, patrzyła na [...].

„Co ci, manto?” spytała średnia, czteroletnia dziewczynka ze złotymi pierścionkami włosów, ze współczuciem unosząc szczere oczęta. Najstarsza, na te słowa po kryjomu spojrzała na matkę, z niecierpliwością oczekując, co odpowie. Ale m a tka patrzyła tępo przed siebie, nie odpowiedziała nic. Najstarsza odwróciła się znowu [...]. Czteroletnia dziewczynka była zmartwiona matczyną obojętnością, którą odczuwała jako krzywdę.

⁹ Danej w związku z tym rozróżnia tylko takie wypadki, kiedy nazwa w temacie wypowiedzenia nawiązującego bądź jest powtórzeniem, bądź jest derywowana od jakiegoś wyrazu z R lub / poprzedniego wypowiedzeniu.

* Por. M. Ceryenktt: op. cli.; Temuticke imsloupnosli i> Hfeiinori próse, „Ccsktl literatura”, 1969, s. 141.