PICT0002

w sferze tych prądów, kształtując jednocześnie własny system prawa zwyczajowego. Na nowy obraz państwa polskiego rysujący się na przełomie XI i XII w. oraz w latach następnych, poza oddziaływaniem wzorów obcych, miał niewątpliwy wpływ stopniowy rozpad organizacji grodowo--terytorialnej, zastępowanej podziałem na prowincje, reorganizacja zarządu książęcego, przeprowadzona przez Bolesława Krzywoustego i coraz mocniej rysująca się przewaga możnowładztwa. Nie bez znaczenia była też reforma kościoła niosąca i do nas z zachodu Europy wpływy prawa kanonicznego, rozwijającego się na podwalinach dawnego prawa rzymskiego.

Za reformami szło przyjmowanie zwyczajów zachodnich w kształtowaniu władzy i zarządzaniu państwem. Tworzono więc takie urzędy dworskie, które sprzyjały lepszemu zarządowi administracyjnemu i gospodarczemu i umożliwiały kontakty z obcymi dworami i kurią rzymską.

Książę, który nie przebywał stale w jednej siedzibie, zmieniając miejsce | pobytu w zależności od potrzeb politycznych i organizacyjnych, miał jednak stały krąg doradców i urzędników (curia ducalis), wśród których i poczesne miejsce zajmował kanclerz. Chociaż w źródłach polskich jest on | poświadczony dopiero w latach 1112—1113 (Galii Anonymi Cronica,

' Epistoła), niewątpliwie występował on na dworze książęcym wcześniej,

¹ na pewno zaś książęta polscy mieli na swych dworach doradców o funk-cjach, które później spełniał dygnitarz zwany kanclerzem. I tak zapewne dwór polski od czasów Bolesława Chrobrego korzystał z wszelkich urządzeń znanych w krajach z Polską sąsiadujących, capella książęca była odbiciem capelli cesarskiej lub tej, która istniała na dworze Przemyślidów. ■Korespondencja dyplomatyczna i kontakty zagraniczne Bolesława Chrobrego z niemieckim dworem cesarskim, z kurią papieską lub Przemyślidami muszą prowadzić do wniosku, że już na dworze tego księcia był doradca w sprawach polityki zagranicznej, który prowadził również niezbędną korespondencję księcia. O tym doradcy podaje informacje Thietmar w swojej kronice, gdy wspomina o zaufanym wysłanniku króla Bolesława do cesarza Henryka II, opacie międzyrzeckim Tunim (Antonim). Tuni dwukrotnie odbywał podróż jako poseł Bolesława do cesarza Henryka II. Był Iz pochodzenia Włochem, mógł więc i stamtąd przenieść na polski dwór 1 zwyczaje włoskie, a także wzory ówczesnej epistolografii¹.

Najnowsze poglądy historyków polskich, oparte o analizę przekazów źródłowych i porównanie stosunków polskich w XI i XII w. ze stosun-/ kami panującymi w Europie zachodniej przyjmują istnienie stanowiska J kanclerza już w XI w. (J. Bardach, G. Labuda, T. Lalik, K. Maleczyński).

Kanclerz (cancellarius noster, cancellarius curie) był doradcą księcia j I w sprawach wagi państwowej i w nawiązywaniu kontaktów za gran i cz-*•' ,nych. Książę jemu powierzał pieczęć, symbol władzy, którym uwierzytel-> lniano wszelkie akty prawne i listy dyplomatyczne. Stanowisko to, obsadzo-

¹ Kroniko Thietnuirc, przeł. i wyA M. Z. Jedlicki, Poznań 1953, ks. 7, 20, i. 427; ks. 8, 33, s. C22; A.F. Grabski, Bolesław Chrobry, Warszawa 1964, s. 274.

%

tte przez osoby wykształcone, piastujące przeważnie wysokie godności / kościelne, było na dworze traktowane jako jedno z pierwszych. Kanclerza I wyprzedzał w hierarchii dworskiej jedynie palatyn-wojewoda (princeps/ militiae).

Nie znamy ani źródła opisowego, ani dokumentowego, które określałoby , obowiązki lub rolę kanclerza w XI lub XII w. Spełniał on zapewne wiele ftujkcji, które były prowadzone na dworze książęcym, tak jak na innych I dworach ówczesnych, a których nie mógł prowadzić inny urzędnik dworski.I Przez eliminację funkcji przydzielonych paladynowi, kasztelanom. sę-\ dziemu dworskiemu, cześnikowi, stolnikowi, chorążemu, można dojść do tych, które pozostawały do wykonania kanclerzowi i jego podwładnym. I ^>    Ze wzmianek późniejszych, bo pochodzących z XIII w., wnosić możemy, j

że od początku istnienia urzędu kanclerza w Polsce jego rola i działalność \ były ściśle związane ze sprawami polityki zagranicznej państwa. W wy- / niku tej działalności powstawały dokumenty i listy, które zapewne w XII w. sam dyktował, zlecając ich przepisywanie jednemu z kapelanów. Być / może, iż przepisywał osobiście listy lub dokumenty o dużej wadze pań- ' stwowej lub takie, których treść należało zachować w tajemnicy. On też i kierował pracą kapelanów, zgromadzonych na dworze księcia.

Capella książęca. Capella książęca, w której już od XI w. pracowali kapelani dworscy, miała zapewne szerszy zakres obowiązków niż pielęgnowanie obrządku religijnego. Wykształceni kapelani pełnili funkcje związane z kultem religijnym, ale też zajmowali się czynnościami pisarskimi i innymi, zlecanymi im przez kanclerza, oni zapewne sądząc z późniejszych zadań kapelanów, byli np. poborcami podatków należących się księdu.

Nauka niemiecka i francuska w ca pełli doszukuje się, nie bez racji, zalążków przyszłej kancelarii, jako urzędu notarialnego na dworze panu-¹ jącego. Francuscy historycy utrzymują np., że kancelaria odrywała się powoli i w miarę potrzeb od capelli tworząc urząd na równi z innymi organami zarządu królewskiego.

Poglądy badaczy polskich również skłaniają się w kierunku takiego trak-, towania sprawy*. Domniemanie, że i polska kancelaria wywodzi się z capelli można poprzeć faktem, że w dokumentach z XII i z I połowy, XIII w. wśród świadków czynności prawnych wymieniani są kapelani, a w latach 1220—1230, gdy na dworach książęcych pojawiają się podkan-

* Literatura w tej kwestii bogata, zwłaszcza niemiecka. Por. H. Klewitz, Ranzlcisahule und Hofkapelle, Deutschcs Archiv far Gesch. des Mittelalters Bd 4, 1940, s. 224—228; tenże, Cancellorio. Ein Beitrag rur Geschichte des geistlichen Hofdiensteś, tamże, Bd 1, 1937, $. 44—79; J. Fleckcnstein, Die Hofkapelle der deutsełten Kónige, l Grundlagen. Die Karolingische Hofkapelle, Stuttgart 1959; F. Lot, R. F a w t i e r, Histoire des Instltutiones franęaises au Moyen-Age, t. 2, Paris 1958, s. 85—96. Z polskiej literatury: G. Labuda, Miejsce powstania kroniki Galla Anonima. Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane R. Gródeckiemu, Warszawa 1960. s. 119 i nn.; M. Bielińska, W kwestii początków kancelarii polskiej, Stud. żrńdł., t. 13, 1968, s. 67.

141

4