S5006387

XIV POLSKA TRAGEDIA W XVIII WIEKU

Wszakże mimo teatralnej dominacji dramy u schyłku lat siedemdziesiątych klimat wokół tragedii zmienia się na korzyść. W roku 1779 na scenie warszawskiej zostaje wystawionu pierwsza polska komedia wierszem, Syn marnotrawny Woltera-T.rem-hec kiego. Fakt ten nie lyiko świadczy o nobilitacji komedii TTealfti narodowego, ale także otwiera nowe możliwości przed oryginalną tragedią: wszak dla obu gatunków charakterystyczny będzie ten sam 13-zgłoskowiec 7+6 o rymach żeńskich i pa-roksytonicznym akcencie przed średniówką, który teraz, dzięki Trembeckiemu, staje się giętkim narzędziem dla aktorskiego wyrażania dramatycznych emocji. Tyle. że w tragedii będzie on traktowany o wiele bardziej rygorystycznie. Niemal równolegle z wysiłkiem nad ..wydoskonaleniem” komedii obserwujemy pracę nad polską tragedią. Na lata 1773-1778/9 przypada niedokończony przekład Andromachy Racinea. podjęty przez Trembeckiego (akt I i II). kontynuowany przez Węgierskiego (akt III), a inspirowany konkursem Stanisława Augusta na dzieło historyczne¹; pojawiają się także dwie oryginalne tragedie:.zaginione dzieło Oraczewskiego. Zwycięstwo pod Orszą (powstałe przed 1777) i Wybickiego Zygmunt August, gotowy prawdopodobnie w roku 1779, wydany w 1783. W pisaniu tej tragedii współdziałał także Krasicki (sc. 7 i 8 aktu II).

Wszystkie te przedsięwzięcia sygnalizują istnienie pewnej potrzeby tragedii. Potrzeba ta wiąże się zc~żffiianą stosunku stulecia doiłnarodowego tematu historycznego. Znaczenie i rolę historii uświadomiły zamkowym reformatorom wydarzeniu minionej fazy epoki: ożywiająca sarmacki tradycjonalizm konfederacja barska i pierwszy rozbiór Polski, który stworzył konieczność polemiki historyczno-politycznej toczonej na arenie międzynarodowej z gronem państw zaborczych.

Oświeceni ujmowali historię w kategoriach postępu i regresu, co szło w parze z cpislemologicznym nastawieniem na krytyczną weryfikację legend i baśni, z których oczyszczano „dzieje prawdziwe'*. Ich celem miało być „rozsądne wychowanie" społeczeństwa przez ukazywanie zarówno pozytywnych wzorów osobowych, jak i postaci negatywnych, anty wzorów, odwołujących się do aktualnego układu wartości. _Ideałem rodzimego władcy stał się Kazimierz Wielki, który dla Stanisława Augusta i jćgS otoczenia był wymarzonym patronem reform, przedstawicielem silnej władzy wewnętrznej, protekcjonizmu gospodarczego. mecenatu kulturalnego i naukowego. Jednym słowem Piast-gospodarz, „przodek poczciwy", twórca świetności kraju. Kolejne miejsca na liście wzorów zajmowali władcy z dynastii jagiellońskiej. Zygmunt Stary i Zygmunt August, rządcy państwa sławnego i potężnego. Nawet z negatywnie ocenianych czasów elekcyjnych wydobywano wzorcowe postacie bohaterów: Stanisława Żółkiewskiego. Jana Karola Chodkiewicza, Jana Zamoyskiego.

Zgodnie z nakazem aktualnej interpretacji dziejów Wybicki włączył swoją tragedię w toczącą się wówczas walkę polityczną wokół kodeksu Zamoyskiego. Stworzył literacką paralelę historii i współczesności, by - jak pisze w liście do króla — „okropność wojny domowej malując, rokoszu i niezgod ducha |...j u narodu rzucać w obrzydzenie"². Pozytywny bohater sztuki, król Zygmunt August, stanowi literacką figurę Stanisława Augusta: bohater negatywny, Kmita, jest reprezentantem sił opozycyjnych. Na artystycznie nieudanym dziele pozostawiła ślady zarówno tragedia Woltcrowska, ale przefiltrowana przez pryzmat doświadczeń scen jezuickich, jak i „nieczysta" praktyka dramy. Można więc na nic spojrzeć jako na sygnał przemian i gatunku, i prą-

1

Zob. E. Rabowicz. Stanisław Trembecki w świetle nowych iró-del. Wrocław 1965, s. 283-284.

2

Archiwum Wybickiego, t I (1768-1801). zebrał i wydal A. M. Skal-kowski. Gdańsk 1948. s. 106.