Magazyn68601

582

LOZAŃSKIE TRAKTATY

akty z tegoż roku, podpisane częścią w styczniu, częścią zaś w lipcu, odnoszą się do likwidacji wojny grecko-tureckiej oraz do zastąpienia traktatu sewrskiego przez nowy układ, dający rękojmię trwałości.

2.    Koniec wojny grecko-tureckiej i zwołanie konferencji lozańskiej. Po klęsce Greków w Anatolji (sierpień—wrzesień 1922 r.), mocarstwa stanęły wobec konieczności zupełnej rewizji swej dotychczasowej polityki na Bliskim Wschodzie. Zawieszenie broni w Mudros (Mondros), 11. X. 1922 r., oddało już Turkom Trację Wschodnią po Ma-ricę, w sprawie zaś Stambułu i Cieśnin niezbędna była natychmiastowa decyzja, wobec tego, że kemaliści pragnęli obsadzić te regjony jak najszybciej i tylko perswazje dyplomacji mocarstw, poparte przez posiłki angielskie wysłane do Dardaneli, powstrzymały Turków przed nową ofensywą (An-glja pragnęła pociągnąć do obrony Cieśnin również Jugosławję i Rumunję, ale te odmówiły pomocy). Gabinet londyński zaproponował więc zwołanie nowej konferencji pokojowej w połowie listopada w Lozannie. Nastąpiły jeszcze pewne nieporozumienia w związku z kwestją ewentualnej reprezentacji rządu sułtańskiego na konferencji: gdy rząd ten został zaproszony na konferencję narówni z ankarskim, ten ostatni odpowiedział na to zniesieniem sułtanatu (1. XI.). Ostatni rząd Mehmeda VI, czując swoją bezsilność, ustąpił 4. XI., a sułtan opuścił Stambuł 17. XI. Odtąd nie mogło już ulegać wątpliwości, że tylko rząd an-karski może być przedstawicielem Turcji. Nadto miały wziąć udział w konferencji pozostałe państwa, które podpisały traktat sewrski, niektóre z nich jednak wymówiły się od tego; do omawiania pewnych spraw specjalnych, miano zaprosić również Buł-garję i Sowiety. W rezultacie zebrali się w Lozannie przedstawiciele: W. Brytanji, Francji, Włoch, Japonji, Grecji, Rumunji, Jugosławji i oczywiście Turcji, obserwator Stanów Zjednoczonych, oraz delegacje bułgarska i sowiecka. Pierwsze posiedzenie odbyło się 21. XI. 1922 r.

3.    Pierwsza faza konferencji lozańskiej. Pierwsza ta faza, trwająca do początku lutego 1923 r., związana była głównie z likwidacją stanu wojennego między Grecją a Turcją. Turcja była już w posiadaniu Tracji Wschodniej z Adrjanopolem, ale żądała jeszcze od Grecji: odszkodowań za szkody spowodowane przez armję grecką w Anatolji, zwrotu wysp strzegących wjazdu do Dardaneli, t. j. Imbros, Tenedhos i Samothraki, plebiscytu w Tracji Zachodniej, oraz przyjęcia wszystkich pozostających jeszcze w Turcji Greków, wraz z Grekami stambulskimi, wliczając tu i pa-trjarchat ekumeniczny. Delegacją turecką kierował jeden z wodzów w ostatniej woj-niej, tsmet pasza (późniejszy Inónu), który ofensywne metody stosował również w dyplomacji. Greckich interesów bronił tak wybitny dyplomata, jak Wenizelos, tym razem bardzo pojednawczo usposobiony. W tych warunkach, nietrudno było dojść do pewnego kompromisu: Grecja zgodziła się odstąpić Imbros i Tenedhos (pozostałe zaś wyspy, przylegające do wybrzeży Anatolji, zdemilitaryzować), uznała obowiązek zapłacenia odszkodowań, zaznaczając jednak, iż nie ma na to środków, oraz zgodziła się na wymianę ludności: przesiedlenie do Grecji wszystkich Greków z Anatolji (tych, którzy nie zdążyli zbiec z ustępującem wojskiem greckiem), wzamian za wszystkich Turków z Grecji w granicach do r. 1913 włącznie. Wenizelos zdołał uzyskać wyjęcie z pod wymiany Greków stambulskich, pozostawienie w Stambule patrjarchatu, oraz odstąpienie od plebiscytu w Tracji Zachodniej — w tern poparły Grecję Jugo-slawja i Rumunja, które uważały, że precedens plebiscytowy mógłby mieć niepożądane następstwa na Bałkanach. Pierwszą fazę konferencji zakończyło podpisanie w dniu 30. I. 1923 r. dwu układów grecko-tureckich: 1) o wymianie jeńców wojennych i zwolnieniu internowanych cywilnych i 2) o przesiedleniu — wymianie ludności. W parę dni potem Ismet pasza opuścił Lozannę. Nastąpiła półtrzecia miesięczna przerwa. Powodem wyjazdu Ismeta była niemożność porozumienia z przedstawicielami mocarstw zachodnich co do całego szeregu kwestyj zasadniczych, na których rozstrzygnięcie takie, jak w układzie sewrskim, nowa Turcja się nie godziła; chodziło także o kwestję odszkodowań od Grecji. Podczas przerwy w obradach prowadzona była ożywiona korespondencja dyplomatyczna, która przyczyniła się do wyjaśnienia niektórych przynajmniej kwestyj spornych.

4. Druga faza konferencji. Obrady wznowiono 23. IV. 1923 r., przyczem w łonie delegacji tureckiej nie było już czynników najbardziej nieustępliwych. W tej fazie załatwiono resztę, niemal wszystkie, kwestyj