page0068

ZAGADNIENIA OGÓLNE

Zastosowanie wieloaspektowej metody badawczej do śledzenia ewolucji systemu nazwisk polskich pozwoliło wykryć etapowość tego procesu. Wydzielono pięć etapów ewolucji nazwisk polskich (Kaleta 1990, 1991 i in.) opierając się na ideach współczesnego językoznawstwa, teorii nazw własnych i historii społeczeństwa i prawa. Punktem wyjściowym ewolucji była identyfikacja osób przez imiona i rozrzucone w tekście dokumentu informacje dotyczące wymienionych osób. Dokument odzwierciedla oficjalną sytuację życia polityczno-społecznego.

Inspiracją do spojrzenia na pojedyncze nazwy osób w kontekście całego dokumentu, czyli tekstu historycznego, była teoria tekstu. W najstarszych polskich dokumentach historycznych z XII i początku XIII w. dodatkowe wyznaczniki indywidualizujące osoby pojedynczą nazwą to nazwy miejscowości, obszarów geograficznych, biskupstw, przymiotniki od nich utworzone, imiona ojców lub braci, wyrazy określające status społeczny, stanowisko, relację rodzinną, daty itp. W codziennej praktyce informacje te pozostawały w tle imion i były przywoływane w razie potrzeby.

Uwzględnienie teoretycznego pojęcia deskrypcji określonej, czyli opisowego wyrażenia identyfikującego, pozwoliło zauważyć w tekstach historycznych wyrażenia nie będące nazwami własnymi, ale charakteryzujące się pewnym stopniem formalnego i funkcyjnego wykształcenia. Wyodrębniono w ten sposób pierwszy etap ewolucji nazwisk, który polegał na uformowaniu się najpierw deskrypcji określonych, a następnie form syntetycznych nazwisk. Od XIII w. deskrypcje występowały bezpośrednio po imieniu. Deskrypcje patronimiczne informowały, że nosiciel imienia był czyimś synem (Dobes filius 'syn' Voyslai 1228), deskrypcje odmiejscowe informowały, że nosiciel imienia pełnił jakąś funkcję w danej miejscowości lub pochodził z danej miejscowości (Mi-rone castellano de Glogov 1248, Starozte Bogdano de Polkouic 1223). Zawierały więc te same informacje, które były pierwotnie rozproszone w tekście. Do drugiej połowy XIV w. identyfikowały one, wraz z imieniem, szlachtę. Chłopi, rzemieślnicy wiejscy i mieszczanie, którzy zaczęli częściej pojawiać się w dokumentach urzędowych dopiero od XIV w., nosili najczęściej nazwiska równe wyrazom pospolitym, np. Miczac Baran 1392. Deskrypcje określone uległy przeobrażeniom, w wyniku których powstały formy syntetyczne (jednowyrazowe) nazwisk na -ski (z deskrypcji odmiejscowych), np. Jaszek heres Solaczski 1394 —> Jasko Solaczski 1390 lub patronimka na -ic,    np. Bogusza filius

Mecslay 1258 —> Bogusa Mecslauic 1239 — wynik przeobrażeń deskrypcji

64