page0382

INNE KATEGORIE NAZW WŁASNYCH

kowa). Szerzej rozpowszechnione są nazwiska o typie metonimicznym oparte na styczności desygnatów. Nazwiska bohaterów odpowiadają wówczas najczęściej zawodowi lub funkcji pełnionej przez postać literacką. Wykorzystuje się tu przeważnie wyrazy będące nazwami: a) narzędzia czynności, np. Retorta — lekarz (Zabłocki), Puzan — muzyk (Krasicki), Kropidło — kanonik (Oppman), Patelkowski — kucharz (Bli-ziriski); b) obiektu czynności, np. Cynamonowicz — kupiec korzenny (Niemcewicz), Antałowicz — piwniczy (Niemcewicz), Księgosusz — weterynarz (Strug; księgosusz 'choroba bydła'); c) wytworu czynności, np. Skorupkiewicz—garncarz (Bałucki; skorupy 'gliniane naczynia'), Pigulski — aptekarz (Lam), Ramota — mierny poeta (Bogusławski); d) miejsca wykonywania czynności, np. Sklepowski — kupiec (Niemcewicz), Spiżar-ski — szafarz (Niemcewicz), Kwatemicki — kapitan (Lam). Ten nieskomplikowany znaczeniowo typ nazwisk skojarzeniowych zastępowany jest w nowszej literaturze nazwiskami opartymi na asocjacjach łańcuchowych lub luźnych, por. u Struga: Rtęcki — meteorolog, Naszelnik — właściciel dorożek (od szleja 'parciana uprząż'), Łupieżniak — fryzjer, Mszycki — pomolog.

Toponimy reprezentujące nurt semantyczny charakteryzują przeważnie mieszkańców obiektów usytuowanych w przestrzeni literackiej jako pewną zbiorowość, wskazują na klimat duchowy, stosunki socjalne, sytuację majątkową mieszkańców, w tym także właścicieli majątków, np. Plotkowice, Ciemiężyn, Głodów (literatura sowizdrzalska), Trzeźwosław, („Monitor"), Ciemnogród (S. K. Potocki), Ruińce, Rajówka (Dzierzkowski), Wywłaszczyńce, Łupiskóry, Osłowice (Sienkiewicz), Wielkie i Małe Znikło, Capowice (Lam), Wielkie Długi, Małe Długi (Wilczyński), Kuflewo, Blichtrów (Jordan), Barania Wola, Zacofane (Bliziński), Kleryków, Obrzydłówek (Żeromski), Gorzałkowice (Nowaczyński). Realizowane są tu głównie typowe modele toponimiczne.

Początki nurtu semantycznego w literaturze polskiej można wiązać z „Rozmowami Salomona z Marchołtem" (1521). Pomieszczony tam żartobliwy rodowód Marchołta i jego żony jest parodią fragmentu biblijnej Księgi Rodzaju. Traktowany jako całość przynależy on raczej do nurtu groteskowo-ludycznego, jednak poszczególne nazwy można odczytać jako znaczące, por. Rudek, Warchoł, Leżuchna, Wieszczyca ('czarownica'). Kolejne ważne ogniwa w rozwoju tego nurtu to: komedie i intermedia staropolskie (por. np. serię nazwisk „pijackich" w komedii Baryki „Z chłopa król": Piwowski, Pijanowski, Kuflowski, Dzbanowski, Moczygębski itd.), niektóre utwory z kręgu literatury sowizdrzalskiej, niektóre pastorałki dramaty-

378