page0738

730

Rzymska literatura

wymowa rzymska czystym była narodowości i polityki Rzymu utworem i dla tej własnej jej samoistności nie można jej porównywać do greckiej, albo raczej do attyckiej, z którą żadnych prawie nie miała punktów zetknięcia. Powabną lekkość Hellenów zastępowała rubaszna niekiedy jędrność, demokratyczną ich ruchliwość, powaga arystokratów, zaś w miejsce litości, uwielbienia, gniewu, zemsty i innych czysto ludzkich uczuć, ukazywało się chłodne doświadczenie; następstwo wielostronnej i najobfitszej praktyki sądowej. Po rozległej tej działalności wymowy rzymskiej, szczupłe tylko doszły naszych czasów zabytki; dawniejszemu bowiem jej okresowi zbywało na drodze stale wytkniętej, tern samem na planie retorycznym. Wszystko stanowił tu naturalizm, a pojawiająca się właśnie w szkołach retorów' technika zbyt mało jeszcze zyskała wpływ'u, jakoż w późniejszej nawet epoce, retoryka nigdy do tego nie doszła znaczenia w Rzymie, co w Atenach. Nie«ztuezne w samej rzeczy i suche były początki wymowy, w których celowali Appius Claudius Caecus, autor sławnej na swoje czasy mowy o Pyrrhusie i inni znakomici mężowie stanu, jaśniejący potęgą słowa w radzie i w zawiłych sprawach sądowych; aż nareszcie ukazał sie najpierw szy sławny mówca Cato Censorius, mniej wprawdzie wykwintny, ale pełen prawdziwie rzymskiej szorstkości i siły. Zostało po nim Mów około 80, wprawdzie nie całkowicie zachowanych, ale nader szacownych rów^nie dla treści historycznej, jak dla jasnej i praktycznej jędrności; Cycero znał ich jeszcze 150. Po nim za najcelniejszych mówców swego czasu uchodzili Cajus Laclius (około r. 115 przed nar. J. Chr.) i młodszy Publius Scipio Africanus, wszystkich jednak swych poprzedników przewyższał Cajus Sempronius Gracchus, z całego szeregu dawniejszych mówców rzymskich najgruntowniejszy. Począwszy od VII wieku (po założeniu Rzymu) obficie podsycały wymowę wielkie processa polityczne, w^r które zawikłani byli najcelniejsi ludzie epoki; mowami swemi w takich sprawach słynęli Marcus Antonius i Lucius Licinius Crassus. Ale dopiero gdy mistrze sztuki scenicznej i retorowie greccy wskazywać zaczęli widzom i słuchaczom wszystkie środki wyższej metody, now^re otwarły się dla rzymskiej wymowy tory, w których Quintus Hortensius Hortulus (ur. 113, zrn. 50 r. przed J. Chr.), najpierwszy z mówców namiętnie zawodowi swemu oddany, długoletnią działalnością rozwinął i zastosował prawidła artystyczne. Wielkiej żywości umysłu, obdarzony piękną akcyją, dobierający umiejętnie kwiecistych wyrażeń, nie wywierał on jednakże wpływu na massy, wspierał się bowiem raczej na ukształceńszej klassie narodu; najznakomitszy też postęp wywołanym dopiero został pod koniec tego stulecia współzawodnictwem celniejszych mężów stanu, w których dojrzewała sztuka przez obcowanie z filozofami, przez naukę szkół retorycznych i przez studyjowanie mówców ateńskich. Na ich czele ukazali się w tym kierunku: Cajus Julius Caesar, zdobny jasnością wyrażeń; Cajus Licinius Calvus (ur. 82, zm. 47 r. przed J. Chr.), którego duch młodzieńczy doświadczał się także w poezyi, pełen ognia i moralnego poczucia, w mowach energiczny i zwięzły, niekiedy podobno nadto twardy; Marcus Brutus, zarazem mówca i filozof; Asinius Pollio, staranny stylista, ale zimny i suchy; Marcus Caelins Rufus (ur. 81, zm. 39 r. przed Chr.), dow^rcipny i lekki, ale zarazem niestateczny i gwałtowny; nakoniec Calidius Sulpicius Rufus i Corvinus Messala, których odznaczała raczej wytwerność i miękkość. Dopiero genijusz Cycerona, tego mistrza wymowy rzymskiej, połączył w sobie wszystkie owe zalety; on to rzadką harmoniją natury i sztuki potrafił owładnąć najrozmaitsze kierunki, w których w^rspierał się bądź trafnością dowcipu i bystrością psychologiczną, bądź głęboką znajomością prawa, gruntownemi study-